Luⱪa 22

Rǝbni ɵltürüx suyiⱪǝsti

Mat. 26:1-5, 14-16; Mar. 14:1-2, 10-11; Yⱨ. 11:45-53

1 Əmdi petir nan ⱨeyti («ɵtüp ketix ⱨeyti» dǝpmu atilidu) yeⱪinlixip ⱪalƣanidi.■ 2 Bax kaⱨinlar wǝ Tǝwrat ustazliri uni ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilixⱪa amal izdǝp yürǝtti; qünki ular hǝlⱪtin ⱪorⱪatti.□ ■

3 Xu pǝyttǝ on ikkiylǝndin biri bolƣan, Ixⱪariyot dǝp atalƣan Yǝⱨudaning kɵngligǝ Xǝytan kirdi.■ 4 U berip bax kaⱨinlar wǝ ibadǝthana pasiban bǝgliri bilǝn Əysani ⱪandaⱪ ⱪilip ularƣa tutup berix üstidǝ mǝsliⱨǝtlǝxti. 5 Ular intayin hux bolup, Yǝⱨudaƣa pul berixkǝ kelixti. 6 Yǝⱨuda maⱪul bolup, uni halayiⱪtin ayrim ⱪalƣanda ularƣa tutup berixkǝ muwapiⱪ pursǝt izdǝxkǝ kirixti.

Ɵtüp ketix ⱨeytining kǝqlik ziyapiti

Mat. 26:17-25; Mar. 14:12-21; Yⱨ. 13:21-30

7 Əmdi petir nan ⱨeytining birinqi küni yetip kǝlgǝnidi. Xu küni «ɵtüp ketix ⱨeyti»ƣa atap ⱪurbanliⱪ ⱪoza soyulatti.□ ■ 8 Xuning bilǝn Əysa Petrus bilǝn Yuⱨannaƣa:

— Berip bizgǝ ɵtüp ketix ⱨeytining ⱪozisini birgǝ yegili tǝyyarlanglar, — dǝp ularni ǝwǝtti.

9 — Ⱪǝyǝrdǝ tǝyyarliximizni halaysǝn? — dǝp soridi ular. 10 U ularƣa mundaⱪ dedi:

— Xǝⱨǝrgǝ kirsǝnglar, mana u yǝrdǝ kozida su kɵtürüwalƣan bir ǝr kixi silǝrgǝ uqraydu. Uning kǝynidin mengip u kirgǝn ɵygǝ kiringlar. □ 11 Wǝ ɵy igisigǝ: «Ustaz: — Muhlislirim bilǝn ɵtüp ketix ⱨeytining tamiⱪini yǝydiƣan meⱨmanhana ɵy ⱪǝyǝrdǝ? — dǝp sorawatidu» dǝnglar. 12 U silǝrni baxlap üstünki ⱪǝwǝttiki rǝtlǝngǝn sǝrǝmjanlaxturulƣan qong bir eƣiz ɵyni kɵrsitidu. Mana xu yǝrdǝ tǝyyarliⱪ ⱪilip turunglar.

13 Xuning bilǝn ikkisi beriwidi, ⱨǝmmǝ ixlar uning eytⱪinidǝk bolup qiⱪti. Ular xu yǝrdǝ ɵtüp ketix ⱨeytining tamiⱪini tǝyyarlaxti. 14 Əmdi waⱪti-saiti kǝlgǝndǝ, Əysa dastihanda olturdi; on ikki rosul uning bilǝn billǝ olturuxti. ■ 15 Andin u ularƣa:

— Mǝn azab qekixtin ilgiri, silǝr bilǝn ɵtüp ketix ⱨeytining bu tamiⱪiƣa ⱨǝmdastihanda boluxⱪa tolimu intizar bolup kǝlgǝnidim. □ 16 Qünki silǝrgǝ eytayki, bu ⱨeyt ziyapitining ǝⱨmiyiti Hudaning padixaⱨliⱪida ǝmǝlgǝ axurulmiƣuqǝ, mǝn buningdin ⱪayta yemǝymǝn, — dedi.□

17 Andin u bir jamni ⱪoliƣa elip, tǝxǝkkür eytti wǝ muhlisliriƣa:

— Buni elip aranglarda tǝⱪsim ⱪilip iqinglar. 18 Qünki xuni eytayki, mundin keyin Hudaning padixaⱨliⱪi kǝlmigüqǝ, ⱨǝrgiz üzüm xǝrbitidin ⱪǝt’iy iqmǝymǝn, — dedi.□

«Rǝbning ziyapiti»

19 Andin u bir tal nanni ⱪoliƣa elip, Hudaƣa tǝxǝkkür eytti wǝ uni oxtup, ularƣa ülǝxtürüp berip: — Bu mening silǝr üqün pida bolidiƣan tenimdur. Meni ǝslǝp turux üqün buningdin yǝnglar, — dedi.□ ■

20 U xuningdǝk tamaⱪtin keyinki jamni ⱪoliƣa elip mundaⱪ dedi:

— Bu jamdiki xarab mening silǝr üqün tɵkülidiƣan ⱪenimda bolƣan yengi ǝⱨdidur.□

21 Lekin mana, meni tutup bǝrgüqining ⱪoli mening bilǝn bir dastihandidur. ■ 22 Wǝ Insan’oƣli dǝrwǝⱪǝ ɵzi toƣrisida bekitilgǝndǝk alǝmdin ketidu; biraⱪ Insan’oƣlining tutup berilixigǝ wasitiqi bolƣan adǝmning ⱨaliƣa way!■

23 Andin muhlislar bir-biridin:

— Arimizda zadi kim muxundaⱪ ixni ⱪilixi mumkin? — dǝp munazirigǝ qüxüp ketixti.

Muhlislarning mǝrtiwǝ ⱨǝⱪⱪidǝ munazirilixixi

24 Əmdi ularning arisida ⱪaysimiz ǝng uluƣ saniliximiz kerǝk degǝn talax-tartix pǝyda boldi. 25 U ularƣa mundaⱪ dedi:

— Əllǝrdiki padixaⱨlar ⱪol astidiki hǝlⱪ üstidin buyruⱪwazliⱪ ⱪilip idarǝ ⱪilidu, ularning üstidiki ⱨoⱪuⱪdarliri «hǝlⱪpǝrwǝr» dǝp atilidu. □ ■ 26 Biraⱪ silǝr xundaⱪ bolmanglar; bǝlki aranglardiki ǝng mǝrtiwiliki ɵzini ǝng kiqikidǝk ⱨesablisun wǝ yetǝkqi bolƣanlar ⱨǝmmǝylǝngǝ hizmǝtkardǝk bolsun. ■ 27 Kim mǝrtiwilik, dastihanda olturƣanmu yaki dastihandiki kütküqimu? Dastihanda olturƣini ǝmǝsmu? Biraⱪ mǝn bolsam aranglarda hizmitinglarda bolƣuqi kütküqidǝkturmǝn.■

28 Silǝr bolsanglar, beximƣa sinaⱪlar kǝlgǝndǝ baxtin-ahir mǝn bilǝn billǝ ⱨǝmraⱨ bolƣansilǝr. 29 Wǝ huddi Atam manga padixaⱨliⱪ ⱨoⱪuⱪi bekitkǝndǝk, mǝn silǝrgimu xundaⱪ bekitimǝn. ■ 30 Xuning bilǝn silǝr mening padixaⱨliⱪimda mǝn bilǝn bir dastihanda yǝp-iqisilǝr wǝ tǝhtlǝrdǝ olturup, Israilning on ikki ⱪǝbilisi üstidin ⱨɵküm qiⱪirisilǝr.□ ■

Əysaning Petrusning ɵzidin tanidiƣanliⱪini aldin eytixi

Mat. 26:31-35; Mar. 14:27-31; Yⱨ. 13:36-38

31 Rǝb yǝnǝ Petrusⱪa:

— «Əy Simon, Simon! Mana, Xǝytan ⱨǝmminglarni huddi buƣday tasⱪiƣandǝk tasⱪap sinaxni tiligǝn. □ ■ 32 Lekin etiⱪading yoⱪimisun dǝp sanga dua ⱪildim. Əmdi sǝn towa ⱪilip tüz yolƣa ⱪaytⱪandin keyin, ⱪerindaxliringni mustǝⱨkǝmligin» — dedi.

33 — I Rǝb, — dedi Petrus, — Mǝn sǝn bilǝn billǝ zindanƣa taxlinip, billǝ ɵlümgǝ berixⱪa tǝyyarmǝn!

34 U uningƣa: — I Petrus, sanga eytayki, bügün horaz qilliƣuqǝ, sǝn «Uni tonumaymǝn» dǝp mǝndin üq ⱪetim tanisǝn, dedi.□ ■

Uning muhlislirini alaⱨidǝ agaⱨlanduruxi

35 Andin, u ulardin:

— Silǝrni ⱨǝmyansiz, hurjunsiz wǝ kǝxsiz sǝpǝrgǝ ǝwǝtkinimdǝ silǝrning birǝr nǝrsǝnglar kǝm bolup ⱪalƣanmu? — dǝp soridi. Ular: — Yaⱪ, dedi.□ ■

36 Xuning bilǝn u ularƣa: — Lekin ⱨazir ⱨǝr kimning ⱨǝmyani bolsa, uni alsun; xundaⱪ ⱨǝm hurjuni bolsa, uni alsun wǝ bir kimning ⱪiliqi bolmisa, qapinini setip birdin ⱪiliq alsun. □ 37 Qünki mǝn silǝrgǝ xuni eytayki, muⱪǝddǝs yazmilarda: «U jinayǝtqilǝr ⱪatarida sanilidu» dǝp pütülgǝn sɵz mǝndǝ qoⱪum ǝmǝlgǝ axurulidu. Qünki mening toƣramdiki barliⱪ ixlar toluⱪ ǝmǝlgǝ axmay ⱪalmaydu — dedi.□ ■

38 — I Rǝb, ⱪariƣin, bu yǝrdǝ ikki ⱪiliq bar ikǝn, dedi ular.

— Boldi, yetidu! — dedi u ularƣa.□

Əysaning Zǝytun teƣida dua ⱪilixi

Mat. 26:36-46; Mar. 14:32-42

39 Andin u qiⱪip, aditi boyiqǝ Zǝytun teƣiƣa yol aldi; uning muhlisliri uningƣa ǝgixip bardi. ■ 40 U yǝrgǝ yetip barƣanda u ularƣa:

— Azdurulmasliⱪinglar üqün dua ⱪilinglar, — dedi.

41 Andin, ulardin bir tax etimiqǝ neriraⱪ berip, tizlinip turup:■

42 — I Ata, halisang, bu ⱪǝdǝⱨni mǝndin elip kǝtkǝysǝn. Lekin mening ǝmǝs, bǝlki Sening iradǝng ada ⱪilinsun — dǝp dua ⱪildi; □ 43 wǝ asmandin bir pǝrixtǝ uningƣa kɵrünüp uni ⱪuwwǝtlǝndürdi. 44 U ⱪattiⱪ azabta tolƣinip tehimu ihlasliⱪ bilǝn dua ⱪiliwǝrdi. Buning bilǝn uning tǝrliri yǝrgǝ tɵkülgǝn ⱪan tamqiliridǝk qüxüxkǝ baxlidi. ■ 45 Andin duasini tügitip, ornidin turup, muhlislirining yeniƣa kǝldi. Ularning ƣǝmgǝ qɵküp ⱨalsizlinip mügdǝp ⱪalƣanliⱪini kɵrüwidi, ularƣa:

46 — Uhlap ⱪalƣininglar nemisi? Azduruluxtin saⱪlinix üqün ⱪopup dua ⱪilinglar, — dedi.

Əysaning tutⱪun ⱪilinixi

Mat. 26:47-56; Mar. 14:43-50; Yⱨ. 18:3-11

47 Uning sɵzi tehi ayaƣlaxmastinla, bir top adǝmlǝr pǝyda boldi. Ularni baxlap kǝlgüqi on ikkǝylǝndin biri bolƣan Yǝⱨuda degǝn kixi idi; u Əysaƣa salam berip sɵygili ⱪexiƣa bardi.■

48 Əysa uningƣa:

— Əy Yǝⱨuda, bir sɵyüx bilǝn Insan’oƣlini tutup berǝrsǝnmu? — dedi.

49 Wǝ Əysaning ǝtrapidikilǝr nemǝ ix yüz beridiƣanliⱪini bilip yetip: — I Rǝb, ⱪiliq bilǝn uraylimu? — dedi. 50 Wǝ ulardin biri ⱪiliqini kɵtürüp, bax kaⱨinning qakiriƣa urup, ong ⱪuliⱪini xiliwǝtti. □ ■ 51 Biraⱪ Əysa buningƣa jawabǝn: — Boldi, tohta! — dedi; u ⱪolini uzitip ⱪuliⱪiƣa tǝgküzüp, uni saⱪaytti.

52 Əysa ɵzini tutⱪili kǝlgǝn bax kaⱨinlar, pasiban bǝgliri wǝ aⱪsaⱪallarƣa ⱪarap:

— Bir ⱪaraⱪqini tutidiƣandǝk ⱪiliq-toⱪmaⱪlarni kɵtürüp kǝpsilǝrƣu? ■ 53 Muⱪǝddǝs ibadǝthanida ⱨǝr küni silǝr bilǝn billǝ idim, silǝr ⱪol salmidinglar. Ⱨazir bu silǝrgǝ tǝwǝ bolƣan waⱪit-saǝttur wǝ ⱪarangƣuluⱪning ⱨɵküm sürüxidur — dedi.□

Əysaning üstidin xikayǝt ⱪilinixi wǝ Petrusning Əysadin tenixi

Mat. 26:57-58, 69-75; Mar. 14:53-54, 66-72; Yⱨ. 18:12-18, 25-27

54 Ular Əysani tutuwelip, bax kaⱨinning ɵyigǝ elip kelixti. Petrus yiraⱪtin ǝgixip mangdi. ■ 55 Əmdi ular ⱨoylining otturisida ot yeⱪip qɵrisidǝ issinip olturƣanda, Petrus ularning arisiƣa kirip olturdi. ■ 56 Andin otning nurida uning olturƣinini kɵrgǝn bir dedǝk uningƣa tikilip ⱪarap turup: — Bu adǝmmu Əysa bilǝn billǝ idi, — dedi.

57 Lekin u tenip: — Əy hotun, uni tonumaymǝn! — dedi.

58 Andin uzun ɵtmǝy, yǝnǝ birǝylǝn uni kɵrüp: — Sǝnmu ulardin ikǝnsǝn, — dedi. Lekin Petrus: — Əy buradǝr, undaⱪ ǝmǝsmǝn! — dedi.

59 Andin bir saǝtqǝ ɵtkǝndǝ baxⱪa birǝylǝn: — Dǝrⱨǝⱪiⱪǝt, bu ⱨǝm uning bilǝn billǝ idi; qünki umu Galiliyǝliktur, — dǝp qing turuwaldi.□

60 Lekin Petrus:

— Ⱨǝy buradǝr, nemǝ dǝwatⱪiningni bilmǝymǝn! — dedi. Wǝ uning sɵzi ayaƣlaxmastinla, horaz qillidi. 61 Əmdi Rǝb kǝynigǝ burulup, Petrusⱪa tikilip ⱪarap ⱪoydi. Xuning bilǝn Petrus Rǝbning sɵzini, yǝni: «Bügün horaz qillaxtin ilgiri sǝn mǝndin üq ⱪetim tanisǝn» degǝnlikini yadiƣa kǝltürdi. ■ 62 Wǝ u taxⱪiriƣa qiⱪip ⱪattiⱪ yiƣlap kǝtti.

Əysaning aliy kengǝxmidǝ sotlinixi

Mat. 26:67-68; Mar. 14:65

63 Əmdi Əysani tutup turuwatⱪanlar uni mǝshirǝ ⱪilixⱪa wǝ sawap-dumbilaxⱪa baxlidi; ■ 64 uning kɵzlirini tengip uningdin: — Seni urƣan kimdu? Ⱪeni, bexarǝt bǝrgin! — dǝp soraxti 65 wǝ uningƣa buningdin baxⱪa yǝnǝ nurƣun ⱨaⱪarǝtlǝrni yaƣdurdi.

66 Tang atⱪanda, hǝlⱪ aⱪsaⱪalliri, yǝni bax kaⱨinlar wǝ Tǝwrat ustazliri yiƣilixti. Ular uni ɵz kengǝxmisigǝ elip berip ■ 67 uningdin: —

Eytǝ, sǝn Mǝsiⱨmu? — dǝp soraxti.

U ularƣa jawabǝn:

— Silǝrgǝ eytsammu, ⱪǝt’iy ixǝnmǝysilǝr. 68 Silǝrdin birǝr soal sorisam, ⱨeq jawab bǝrmǝysilǝr. 69 Lekin bu waⱪittin baxlap Insan’oƣli Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirning ong yenida olturidu, — dedi.□ ■

70 — Undaⱪta, sǝn Hudaning Oƣli ikǝnsǝn-dǝ? — deyixti ular.

U: — Degininglardǝk mǝn xudurmǝn! — dǝp jawab bǝrdi.□

71 Xuning bilǝn ular:

— Əmdi baxⱪa guwaⱨqiliⱪning bizgǝ nemǝ ⱨajiti? Qünki ɵzimiz uning ɵz aƣzidin qiⱪⱪinini angliduⱪ! — deyixti.□

Luⱪa

■22:1

Mis. 12:15; Mat. 26:2; Mar. 14:1.

b «...qünki ular hǝlⱪning ƣǝzipidin ⱪorⱪatti» — kaⱨinlar wǝ Tǝwrat ustazlirining hǝlⱪtin ⱪorⱪuxining sǝwǝbi, hǝlⱪning Mǝsiⱨni ⱪollaydiƣanliⱪidin; xunga ular uni biwasitǝ ɵltürǝlmǝy, bǝlki amal ⱪilip rimliⱪlar aldida Əysaƣa ǝrz ⱪilix arⱪiliⱪ ularning wasitisi bilǝn uni ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilmaⱪqi.

■22:2 Zǝb. 2:2; Yⱨ. 11:47; Ros. 4:27.

■22:3 Mat. 26:14; Mar. 14:10; Yⱨ. 13:27.
e «Əmdi petir nan ⱨeytining birinqi küni yetip kǝlgǝnidi» — «petir nan ⱨeyti» yǝttǝ kün ɵtküzülǝtti. Tunji küni «ɵtüp ketix bayrimi» (ibraniy tilida «pasha» ⱨeyti) idi. Bu küni, Yǝⱨudiylar ⱪoylarni ibadǝthaniƣa apirip soyup, andin ɵyidǝ petir nan bilǝn yǝytti («Mis.» 12:1-20, «Law.» 23:4-8ni kɵrüng).

■22:7 Mat. 26:17; Mar. 14:12,13.
g «mana u yǝrdǝ kozida su kɵtürüwalƣan bir ǝr kixi silǝrgǝ uqraydu» — Ⱪanaanda (Pǝlǝstindǝ) ǝr kixilǝr bügüngǝ ⱪǝdǝr adǝttǝ su kɵtürmǝydu.

■22:14 Mat. 26:20; Mar. 14:17.
i «tolimu intizarliⱪ bolup kǝlgǝnidim» — grek tilida «intizarliⱪ bilǝn intizar ⱪildim».
j «bu ⱨeyt ziyapitining ǝⱨmiyiti Hudaning padixaⱨliⱪida ǝmǝlgǝ axurulmiƣuqǝ, mǝn buningdin ⱪayta yemǝymǝn» — Tǝwrattiki barliⱪ ⱨeytlarning ⱨǝrbirining ɵzi bir bexarǝttur, ⱨǝmmisi Mǝsiⱨning padixaⱨliⱪida toluⱪ ǝmǝlgǝ axurulidu. «Lawiylar» 23-bab wǝ «Lawiylar»diki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng.
k «...üzüm xǝrbitidin ⱪǝt’iy iqmǝymǝn» — grek tilida «... üzüm telining mewisining xǝrbitidin ⱪǝt’iy iqmǝymǝn».
l «Meni ǝslǝp turux üqün buningdin yǝnglar» — grek tilida «meni ǝslǝp turux üqün bundaⱪ ⱪilinglar».

■22:19 Mat. 26:26; Mar. 14:22; 1Kor. 11:23,24.
n «tamaⱪtin keyinki jam» — «ɵtüp ketix ⱨeyt»tiki ziyapǝt daim bekitilgǝn alaⱨidǝ bir tǝrtip boyiqǝ ɵtküzilidu. «Tamaⱪtin keyinki jam» «üqinqi jam» bolidu. «Bu jamdiki xarab mening silǝr üqün tɵkülidiƣan ⱪenimda bolƣan yengi ǝⱨdidur» — Mǝsiⱨ eytⱪan bu «yengi ǝⱨdǝ» Yǝrǝmiya wǝ baxⱪa pǝyƣǝmbǝrlǝr arⱪiliⱪ Tǝwratta wǝdǝ ⱪilinƣan ajayp «yengi ǝⱨdǝ»dur («Yǝr.» 31:31-34 ⱨǝm «Əz.» 36:25-27ni, xundaⱪla Yǝrǝmiyadiki «ⱪoxumqǝ sɵz»imiznimu kɵrüng). Bu yengi ǝⱨdǝ «Mǝsiⱨning ⱪenididur» degǝnning intayin qongⱪur mǝnisi bardur, muxu ǝⱨdǝ Mǝsiⱨning pütün wujud-ⱨayatiƣa pütülgǝnlikini, xundaⱪla ǝⱨdini pütkül insaniyǝtkǝ yǝtküzüxkǝ bolƣan ⱪǝt’iy niyitini kɵrsitidu.

■22:21 Mat. 26:23; Mar. 14:18; Yⱨ. 13:21.

■22:22 Zǝb. 41:9; Yⱨ. 13:18; Ros. 1:6.
q «Əllǝrdiki padixaⱨlar ⱪol astidiki hǝlⱪ üstidin buyruⱪwazliⱪ ⱪilip idarǝ ⱪilidu, ularning üstidiki ⱨoⱪuⱪdarliri «hǝlⱪpǝrwǝr» dǝp atilidu» — xu qaƣda wǝ dunyaning pütkül tarihida «hǝlⱪpǝrwǝr» dǝp atalƣanlar ǝmǝliyǝttǝ «ismi bar, jismi yoⱪ»lardǝk «hǝlⱪpǝrwǝr»ning ǝksi bolidu, ǝlwǝttǝ. Mǝsiⱨning bu ixni kɵrsǝtkǝnliki, etiⱪadqilar ⱨǝtta muxundaⱪ abruynimu izdimǝsliki kerǝk, ⱨǝrⱪandaⱪ «abruypǝrǝslik» ⱪilixtin tolimu yiraⱪlixixi kerǝk, degǝnliktur, dǝp oylaymiz.

■22:25 Mat. 20:25; Mar. 10:42.

■22:26 Luⱪa 9:48; 1Pet. 5:3.

■22:27 Mat. 20:28; Yⱨ. 13:14; Fil. 2:7.

■22:29 Luⱪa 12:32.
v «Israilning on ikki ⱪǝbilisi üstidin ⱨɵküm qiⱪirisilǝr» — yaki «Israilning on ikki ⱪǝbilisi üstidin ⱨɵkümranliⱪ ⱪilisilǝr».

■22:30 Mat. 19:28; Wǝⱨ. 3:21.
~24~ «Əy Simon, Simon!» — Muⱪǝddǝs Kitabta, birsining bir adǝmning ismini yaki bir jayning namini tǝkrar ikki ⱪetim qaⱪirixi uningƣa bolƣan qongⱪur meⱨir-muⱨǝbbitini ipadilǝp, uning ɵzigǝ ǝziz ikǝnlikini kɵrsitidu. «Xǝytan ⱨǝmminglarni huddi buƣday tasⱪiƣandǝk tasⱪap sinaxni tiligǝn» — «tiligǝn» degǝn bu sɵz Huda Xǝytanning tǝlipi boyiqǝ muxundaⱪ ⱪilixiƣa yol ⱪoyƣanliⱪini kɵrsitidu.

■22:31 1Pet. 5:8.
~26~ «bügün horaz qilliƣuqǝ, sǝn «Uni tonumaymǝn» dǝp mǝndin üq ⱪetim tanisǝn» — «bügün» — oⱪurmǝnlǝrning esidǝ barki, Yǝⱨudiylar üqün «bu kün» «keqǝ» bilǝn baxlinidu. Mǝsiⱨ bu sɵzlǝrni keqidǝ eytidu. Xuning bilǝn u eytⱪan wǝⱪǝlǝr axu keqidǝ, tang atmayla yüz beridu. Grek tilida uning sɵzliri inkar xǝklidǝ ipadilinidu: «Sǝn bügün «uni tonumaymǝn» dǝp üq ⱪetim mǝndin tanmay turup horaz qillimaydu».

■22:34 Mat. 26:34; Mar. 14:30; Yⱨ. 13:38.
~28~ «Silǝrni ⱨǝmyansiz, hurjunsiz wǝ kǝxsiz sǝpǝrgǝ ǝwǝtkinimdǝ silǝrning birǝr nǝrsǝnglar kǝm bolup ⱪalƣanmu?» — 9:3 wǝ 10:3-4ni kɵrüng.

■22:35 Mat. 10:9; Mar. 6:8; Luⱪa 9:3.
~30~ «lekin ⱨazir ⱨǝr kimning ⱨǝmyani bolsa, uni alsun; xundaⱪ ⱨǝm hurjuni bolsa, uni alsun wǝ bir kimning ⱪiliqi bolmisa, qapinini setip birdin ⱪiliq alsun» — bu sirliⱪ ǝmma muⱨim sɵz toƣruluⱪ «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ azraⱪ tohtilimiz.
~31~ «U jinayǝtqilǝr ⱪatarida sanilidu» — yaki «U asiyliⱪ ⱪilƣuqilar ⱪatarida sanilidu». Bu bexarǝt «Yǝx.» 53:12dǝ tepilidu. «mening toƣramdiki barliⱪ ixlar toluⱪ ǝmǝlgǝ axmay ⱪalmaydu» — «mening toƣramdiki barliⱪ ixlar» bolsa pǝⱪǝt Tǝwrattiki Mǝsiⱨni aldin’ala oquⱪ eytⱪan bexarǝtlǝr bolupla ⱪalmay, bǝlki Tǝwratta Mǝsiⱨni kɵrsitidiƣan barliⱪ buyrulƣan ⱪurbanliⱪlar, ǝmrlǝr, bǝlgilimilǝr ⱨǝmdǝ Tǝwratta hatirilǝngǝn barliⱪ tarihiy «bexarǝtlik wǝⱪǝlǝr»ni ɵz iqigǝ alidu.

■22:37 Yǝx. 53:12; Mar. 15:28.
~33~ «I Rǝb, ⱪariƣin, bu yǝrdǝ ikki ⱪiliq bar ikǝn» — muxu hil «ⱪiliq» ⱪisⱪa bolup, yǝnǝ «piqaⱪ» ⱨesablanƣili bolidu. «Boldi, yetidu! — dedi Əysa ularƣa» — muxu ayǝt üstidǝ 37-ayǝt bilǝn «ⱪoxumqǝ sɵz»imizdǝ tohtilimiz.

■22:39 Mat. 26:36; Mar. 14:32; Yⱨ. 8:1; 18:1.

■22:41 Mat. 26:39; Mar. 14:35.
~36~ «bu ⱪǝdǝⱨni mǝndin elip kǝtkǝysǝn» — «bu ⱪǝdǝⱨ» uning aldida turidiƣan azab-oⱪubǝtlǝrni kɵrsitidu. Tǝwratta «ⱪǝdǝⱨ» dǝl xu mǝnidǝ bolup, «Zǝb.» 75:8, «Yǝx.» 51:17, 22, «Yǝr.» 25:15 wǝ baxⱪa kɵp yǝrlǝrdǝ Hudaning ƣǝzipini bildüridu. Xunga Mǝsiⱨ muxu yǝrdǝ ⱨǝmmimizning gunaⱨlirini kɵtürüp, Hudaning ƣǝzipini iqixkǝ tǝyyar turidu.

■22:44 Yⱨ. 12:27; Ibr. 5:7.

■22:47 Mat. 26:47; Mar. 14:43; Yⱨ. 18:3.
~39~ «...ulardin biri ⱪiliqini kɵtürüp, bax kaⱨinning qakiriƣa urup, ong ⱪuliⱪini xiliwǝtti» — bu namǝlum muhlis Petrus idi («Yuⱨ.» 18:10, «Mat.» 26:51, «Mar.» 14:71).

■22:50 Mat. 26:51; Mar. 14:47.

■22:52 Mat. 26:55; Mar. 14:48.
~42~ «ⱨazir bu silǝrgǝ tǝwǝ bolƣan waⱪit-saǝttur wǝ ⱪarangƣuluⱪning ⱨɵküm sürüxidur» — «ⱪarangƣuluⱪning ⱨɵküm sürüxidur» — demǝk, xu qaƣda Huda Xǝytanning küq-ⱪudritini, uning Ɵzigǝ wǝ Mǝsiⱨigǝ bolƣan nǝpritini bax kaⱨinlar wǝ baxⱪa ⱨɵkümdarlardin ibarǝt xu rǝzil adǝmlǝr arⱪiliⱪ namayan ⱪilixiƣa yol ⱪoyƣanidi. «1Kor.» 2:8»ni kɵrüng.

■22:54 Mat. 26:57; Mar. 14:53; Yⱨ. 18:12,24.

■22:55 Mat. 26:69; Mar. 14:54,66; Yⱨ. 18:16,25.
~45~ «Dǝrⱨǝⱪiⱪǝt, bu ⱨǝm uning bilǝn billǝ idi; qünki umu Galiliyǝliktur» — muxu kixi Petrusning Galiliyǝlik ikǝnlikini bǝlkim uning tǝlǝppuzi yaki bolmisa yǝrlik kiyim-keqikidin bilip yǝtkǝn bolsa kerǝk.

■22:61 Mat. 26:34,75; Mar. 14:72; Yⱨ. 13:38; 18:27.

■22:63 Ayup 16:10; Yǝx. 50:6; Mat. 26:67; Mar. 14:6; Yⱨ. 19:3.

■22:66 Zǝb. 2:2; Mat. 27:1; Mar. 15:1; Yⱨ. 18:28.
~49~ «Ⱨǝmmigǝ Ⱪadirning ong yenida...» — grek tilida «Hudaning ⱪudritining ong tǝripidǝ». «Zǝb.», 110:1ni kɵrüng. Zǝburdiki bu bexarǝtlik sɵzlǝr Mǝsiⱨni kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ. Ular ɵzliri Əysani sotlawatimiz, dǝp oylatti, lekin ǝmǝliyǝttǝ u Insan’oƣli bolup ahir berip ularning sotqisi bolidu.

■22:69 Dan. 7:9; Mat. 16:27; 24:30; 25:31; 26:64; Mar. 14:62; Ros. 1:11; 1Tes. 1:10; Wǝⱨ. 1:7.
~51~ «Degininglardǝk mǝn xudurmǝn!» — «degininglardǝk» grek tilida bu sɵzning «Xundaⱪ, lekin ǝmǝliyǝt dǝl silǝrning oyliƣininglardǝk ǝmǝs» degǝn puriⱪi qiⱪidu.
~52~ «Əmdi baxⱪa guwaⱨqiliⱪning bizgǝ nemǝ ⱨajiti? Qünki ɵzimiz uning ɵz aƣzidin qiⱪⱪinini angliduⱪ!» — ularning Mǝsiⱨgǝ ⱪaratⱪan ǝrz-xikayiti: — «Hudaning Oƣlimǝn» degining «kupurluⱪ ⱪilƣining», degǝndin ibarǝt idi. Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ qüxürülgǝn ⱪanun boyiqǝ ⱨǝⱪiⱪiy «kupurluⱪ ⱪilƣuqi» ɵlümgǝ mǝⱨkum boluxi kerǝk. Xunga Mǝsiⱨ ɵzi eytⱪandin keyin ularƣa «baxⱪa guwaⱨliⱪ» kerǝk bolmidi! Ⱨalbuki, Yǝⱨudiy hǝlⱪi ɵzlirining ǝmǝs, bǝlki Rim imperiyǝsining ⱪanuni astida turƣaqⱪa, Əysani ɵlümgǝ mǝⱨkum ⱪilix üqün Rim ⱨakimiyiti aldida baxⱪa birǝr ǝrz-xikayǝtni tepixi kerǝk. Bu tɵwǝndiki babta (23:2) kɵrünidu.