Luⱪa

«Luⱪa bayan ⱪilƣan hux hǝwǝr» •••• Muⱪǝddimǝ

1 Gǝrqǝ nurƣun adǝmlǝr arimizda mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ⱪaralƣan ixlarni toplap yezixⱪa kirixkǝn bolsimu,□ 2 (huddi sɵz-kalamƣa baxtin-ahir ɵz kɵzi bilǝn guwaⱨqi bolƣanlar, xundaⱪla uni saⱪlap yǝtküzgüqilǝrning bizgǝ amanǝt ⱪilƣan bayanliridǝk),□ 3 mǝnmu barliⱪ ixlarni baxtin tǝpsiliy tǝkxürüp eniⱪliƣandin keyin, i ⱨɵrmǝtlik Teofilus janabliri, siligǝ bu ixlarni tǝrtipi boyiqǝ yezixni layiⱪ taptim.□ 4 Buningdin mǝⱪsǝt, sili ⱪobul ⱪilƣan tǝlimlǝrning mutlǝⱪ ⱨǝⱪiⱪǝt ikǝnlikigǝ jǝzm ⱪilixliri üqündur.

Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning tuƣuluxidin bexarǝt

5 Yǝⱨudiyǝ ɵlkisigǝ padixaⱨ bolƣan Ⱨerod sǝltǝnǝt ⱪilƣan künliridǝ, «Abiya» kaⱨinliⱪ nɵwitidin bir kaⱨin bar bolup, ismi Zǝkǝriya idi. Uning ayalimu Ⱨarunning ǝwladidin bolup, ismi Elizabit idi.□ ■ 6 Ular ikkisi Hudaning alidida ⱨǝⱪⱪaniy kixilǝr bolup, Pǝrwǝrdigarning pütün ǝmr-bǝlgilimiliri boyiqǝ ǝyibsiz mangatti.□ 7 Əmma Elizabit tuƣmas bolƣaqⱪa, ular pǝrzǝnt kɵrmigǝnidi. Uning üstigǝ ular ikkisi helila yaxinip ⱪalƣanidi.□

8 U ɵz türkümidiki kaⱨinlar arisida ibadǝthanida nɵwǝtqilik wǝzipisini Huda aldida ada ⱪiliwatⱪanda,■ 9 xu qaƣdiki kaⱨinliⱪ aditi boyiqǝ, ular Pǝrwǝrdigarning «muⱪǝddǝs jay»iƣa kirip huxbuy selixⱪa muyǝssǝr boluxⱪa qǝk taxliƣanda xundaⱪ boldiki, qǝk uningƣa qiⱪti. ■ 10 Əmdi u huxbuy seliwatⱪan waⱪtida, jamaǝt taxⱪirida turup dua ⱪilixiwatatti. □ 11 Tuyuⱪsiz Pǝrwǝrdigarning bir pǝrixtisi uningƣa huxbuygaⱨning ong tǝripidǝ kɵründi. 12 Uni kɵrgǝn Zǝkǝriya ⱨoduⱪup ⱪorⱪunqⱪa qɵmüp kǝtti. 13 Biraⱪ pǝrixtǝ uningƣa:

— Əy Zǝkǝriya, ⱪorⱪmiƣin! Qünki tiliking ijabǝt ⱪilindi, ayaling Elizabit sanga bir oƣul tuƣup beridu, sǝn uning ismini Yǝⱨya ⱪoyƣin. □ ■ 14 U sanga xad-huramliⱪ elip kelidu, uning dunyaƣa kelixi bilǝn nurƣun kixilǝr xadlinidu. ■ 15 Qünki u Pǝrwǝrdigarning nǝziridǝ uluƣ bolidu. U ⱨeqⱪandaⱪ ⱨaraⱪ-xarab iqmǝsliki kerǝk; ⱨǝtta anisining ⱪorsiⱪidiki waⱪtidin tartipmu Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulƣan bolidu. ■ 16 U Israillardin nurƣunlirini Pǝrwǝrdigar Hudasining yeniƣa ⱪayturidu. ■ 17 U Rǝbning aldida Iliyas pǝyƣǝmbǝrgǝ has bolƣan roⱨ wǝ küq-ⱪudrǝttǝ bolup, atilarning ⱪǝlblirini balilarƣa mayil ⱪilip, itaǝtsizlǝrni ⱨǝⱪⱪaniylarning aⱪilanilikigǝ kirgüzüp, Rǝb üqün tǝyyarlanƣan bir hǝlⱪni ⱨazir ⱪilix üqün uning aldida mangidu, — dedi.□ ■

18 Zǝkǝriya bolsa pǝrixtidin: Mǝnmu ⱪerip ⱪalƣan, ayalimmu heli yaxinip ⱪalƣan tursa, bu ixni ⱪandaⱪ jǝzm ⱪilalaymǝn? — dǝp soridi.■

19 Pǝrixtǝ jawabǝn:

— Mǝn Hudaning ⱨuzurida turƣuqi Jǝbrailmǝn. Sanga sɵz ⱪilixⱪa, bu hux hǝwǝrni sanga yǝtküzüxkǝ mǝn ǝwǝtildim. 20 Waⱪit-saiti kǝlgǝndǝ qoⱪum ǝmǝlgǝ axurulidiƣan bu sɵzlirimgǝ ixǝnmigǝnliking tüpǝylidin, bu ixlar ǝmǝlgǝ axurulƣan künigiqǝ mana sǝn tiling tutulup, zuwanƣa kelǝlmǝysǝn, — dedi. 21 Əmdi jamaǝt Zǝkǝriyani kütüp turatti; ular u muⱪǝddǝs jayda nemǝ üqün bunqiwala ⱨayal boldi, dǝp ⱨǝyran ⱪalƣili turdi. 22 U qiⱪⱪanda ularƣa gǝp ⱪilalmidi; uning ularƣa ⱪol ixarǝtlirini ⱪilixidin, xundaⱪla zuwan sürǝlmigǝnlikidin ular uning muⱪǝddǝs jayda birǝr alamǝt kɵrünüxni kɵrgǝnlikini qüxinip yǝtti.

23 Xundaⱪ boldiki, uning ibadǝthanidiki hizmǝt mudditi toxuxi bilǝnla, u ɵyigǝ ⱪaytti. 24 Dǝrwǝⱪǝ, birnǝqqǝ kündin keyin uning ayali Elizabit ⱨamilidar boldi; u bǝx ayƣiqǝ tala-tüzgǝ qiⱪmay: 25 «Əmdi Pǝrwǝrdigar mening ⱨalimƣa nǝzirini qüxürüp, meni halayiⱪ arisida nomusⱪa ⱪelixtin halas ⱪilip, manga bu künlǝrdǝ xunqilik xapaǝt kɵrsǝtti» — dedi.■

Əysaning dunyaƣa kelixidin bexarǝt

26-27 Elizabit ⱨamilidar bolup altǝ ay bolƣanda, pǝrixtǝ Jǝbrail Huda tǝripidin Galiliyǝ ɵlkisidiki Nasarǝt degǝn bir xǝⱨǝrgǝ, pak bir ⱪizning ⱪexiƣa ǝwǝtildi. Ⱪiz bolsa Dawut padixaⱨning jǝmǝtidin bolƣan Yüsüp isimlik bir kixigǝ deyixip ⱪoyulƣanidi; ⱪizning ismi bolsa Mǝryǝm idi.■

28 Jǝbrail uning aldiƣa kirip uningƣa:

— Salam sanga, ǝy xǝpⱪǝtkǝ muyǝssǝr bolƣan ⱪiz! Pǝrwǝrdigar sanga yardur! — dedi.□

29 U pǝrixtini kɵrgǝndǝ, uning sɵzidin bǝk ⱨoduⱪup kǝtti, kɵnglidǝ bundaⱪ salam sɵzi zadi nemini kɵrsitidiƣandu, dǝp oylap ⱪaldi. 30 Pǝrixtǝ uningƣa:

— Əy Mǝryǝm, ⱪorⱪmiƣin. Sǝn Huda aldida xǝpⱪǝt tapⱪansǝn. 31 Mana, sǝn ⱨamilidar bolup bir oƣul tuƣisǝn, sǝn uning ismini Əysa dǝp ⱪoyisǝn. □ ■ 32 U uluƣ bolidu, Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqining oƣli dǝp atilidu; wǝ Pǝrwǝrdigar Huda uningƣa atisi Dawutning tǝhtini ata ⱪilidu. □ ■ 33 U Yaⱪupning jǝmǝti üstigǝ mǝnggü sǝltǝnǝt ⱪilidu, uning padixaⱨliⱪi tügimǝstur, — dedi.□ ■

34 Mǝryǝm ǝmdi pǝrixtidin: — Mǝn tehi ǝr kixigǝ tǝgmigǝn tursam, bu ix ⱪandaⱪmu mumkin bolsun? — dǝp soridi.

35 Pǝrixtǝ uningƣa jawabǝn: — Muⱪǝddǝs Roⱨ sening wujudungƣa qüxidu wǝ Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqining küq-ⱪudriti sanga sayǝ bolup yeⱪinlixidu. Xunga, sǝndin tuƣulidiƣan muⱪǝddǝs pǝrzǝnt Hudaning Oƣli dǝp atilidu. □ 36 Wǝ mana, tuƣⱪining Elizabitmu yaxinip ⱪalƣan bolsimu, oƣulƣa ⱨamilidar boldi; tuƣmas deyilgüqining ⱪorsaⱪ kɵtürginigǝ ⱨazir altǝ ay bolup ⱪaldi. 37 Qünki Huda bilǝn ⱨeqⱪandaⱪ ix mumkin bolmay ⱪalmaydu, — dedi.■

38 Mǝryǝm: — Mana Pǝrwǝrdigarning dedikimǝn; manga sɵzüng boyiqǝ bolsun, — dedi. Xuning bilǝn pǝrixtǝ uning yenidin kǝtti.

Mǝryǝmning Elizabitni yoⱪlixi

39 Mǝryǝm xu künlǝrdǝ ornidin ⱪopup aldirap Yǝⱨudiyǝ taƣliⱪ rayonidiki bir xǝⱨǝrgǝ bardi. 40 U Zǝkǝriyaning ɵyigǝ kirip, Elizabitⱪa salam bǝrdi. 41 Wǝ xundaⱪ boldiki, Elizabit Mǝryǝmning salimini angliƣandila, ⱪorsiⱪidiki bowaⱪ oynaⱪlap kǝtti. Elizabit bolsa Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulup, yuⱪiri awaz bilǝn tǝntǝnǝ ⱪilip mundaⱪ dedi:

— Ⱪiz-ayallar iqidǝ bǝhtliktursǝn, ⱪorsiⱪingdiki mewimu bǝhtliktur! □ 43 Manga xundaⱪ xǝrǝp nǝdin kǝldikin, Rǝbbimning anisi bolƣuqi meni yoⱪlap kǝldi! 44 Qünki mana, saliming ⱪuliⱪimƣa kirgǝndila, ⱪorsiⱪimdiki bowaⱪ sɵyünüp oynaⱪlap kǝtti. 45 Ixǝngǝn ⱪiz nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur; qünki uningƣa Pǝrwǝrdigar tǝripidin eytilƣan sɵz jǝzmǝn ǝmǝlgǝ axurulidu!□ ■

Mǝryǝm bexarǝt ⱪilip Hudaƣa mǝdⱨiyǝ oⱪuydu

46 Mǝryǝmmu hux bolup mundaⱪ dedi: —

«Jenim Rǝbni uluƣlaydu, 47 roⱨim Ⱪutⱪuzƣuqim Hudadin xadlandi,□

48 Qünki U dedikining miskin ⱨaliƣa nǝzǝr saldi;

Qünki mana, xundin baxlap barliⱪ dǝwrlǝr meni bǝhtlik dǝp ataydu;

49 Qünki Ⱪadir Bolƣuqi mǝn üqün uluƣ ixlarni ǝmǝlgǝ axurdi;

Muⱪǝddǝstur Uning nami.

50 Uning rǝⱨim-xǝpⱪiti dǝwrdin-dǝwrgiqǝ Ɵzidin ⱪorⱪidiƣanlarning üstididur,■

51 U biliki bilǝn küq-ⱪudritini namayan ⱪildi,

U tǝkǝbburlarni kɵnglidiki niyǝt-hiyalliri iqidila tarmar ⱪildi.□ ■

52 U küqlük ⱨɵkümdarlarni tǝhtidin qüxürdi,

Peⱪirlarni egiz kɵtürdi.■

53 U aqlarni nazi-nemǝtlǝr bilǝn toyundurdi,

Lekin baylarni ⱪuruⱪ ⱪol ⱪayturdi.■

54-55 U ata-bowilirimizƣa eytⱪinidǝk,

Yǝni Ibraⱨim ⱨǝm uning nǝsligǝ mǝnggü wǝdǝ ⱪilƣinidǝk,

U Ɵz rǝⱨim-xǝpⱪitini esidǝ tutup,

Ⱪuli Israilƣa yardǝmgǝ kǝldi».□ ■

56 Mǝryǝm Elizabitning yenida üq ayqǝ turup, ɵz ɵyigǝ ⱪaytti.

Yǝⱨya pǝyƣǝmbǝrning dunyaƣa kelixi

57 Elizabitning tuƣutining ay-küni toxup, bir oƣul tuƣdi. 58 Əmdi uning ⱪolum-ⱪoxniliri wǝ uruⱪ-tuƣⱪanliri Pǝrwǝrdigarning uningƣa kɵrsǝtkǝn meⱨir-xǝpⱪitini xunqǝ ulƣaytⱪanliⱪini anglap, uning bilǝn tǝng xadlandi. ■ 59 Wǝ xundaⱪ boldiki, bowaⱪ tuƣulup sǝkkiz kün bolƣanda, halayiⱪ balining hǝtnisini ⱪilƣili kǝldi. Ular uningƣa Zǝkǝriya dǝp atisining ismini ⱪoymaⱪqi boluxti. ■ 60 Lekin anisi jawabǝn:

— Yaⱪ! Ismi Yǝⱨya atalsun — dedi.■

61 Ular uningƣa: — Biraⱪ uruⱪ-jǝmǝtingiz iqidǝ bundaⱪ isimdikilǝr yoⱪⱪu! — deyixti. 62 Xuning bilǝn ular balining atisidin pǝrzǝntingizgǝ nemǝ isim ⱪoyuxni halaysiz, dǝp ixarǝt bilǝn soraxti.

63 U bir parqǝ mom tahtayni ǝkilixni tǝlǝp ⱪilip: «Uning ismi Yǝⱨyadur» dǝp yazdi. Ⱨǝmmǝylǝn intayin ⱨǝyran ⱪelixti. □ 64 Xuan uning aƣzi eqildi, uning tili yexilip, zuwanƣa kǝldi wǝ xuning bilǝn Hudaƣa tǝxǝkkür-mǝdⱨiyǝ eytti. 65 Ularning ɵpqürisidikilǝrning ⱨǝmmisini ⱪorⱪunq basti; Yǝⱨudiyǝ taƣliⱪ rayonlirida bu ixlarning ⱨǝmmisi ǝl aƣzida pur kǝtti. 66 Bu ixlardin hǝwǝr tapⱪuqilarning ⱨǝmmisi ularni kɵngligǝ püküp: «Bu bala zadi ⱪandaⱪ adǝm bolar?» deyixti. Qünki Pǝrwǝrdigarning ⱪoli dǝrwǝⱪǝ uningƣa yar idi.

Zǝkǝriyaning nijat-ⱪutⱪuzulux ⱨǝⱪⱪidiki bexariti

67 Xu qaƣda balining atisi Zǝkǝriya Muⱪǝddǝs Roⱨⱪa toldurulup, wǝⱨiy-bexarǝtni yǝtküzüp, mundaⱪ dedi: —

68 «Israilning Hudasi Pǝrwǝrdigarƣa tǝxǝkkür-mǝdⱨiyǝ oⱪulsun!

Qünki U Ɵz hǝlⱪini yoⱪlap, ulardin hǝwǝr elip, bǝdǝl tɵlǝp ularni ⱨɵr ⱪildi.□

69-71 U ⱪǝdimdin beri muⱪǝddǝs pǝyƣǝmbǝrlirining aƣzi arⱪiliⱪ wǝdǝ ⱪilƣinidǝk,

Ⱪuli bolƣan Dawutning jǝmǝti iqidin biz üqün bir nijat münggüzini ɵstürüp turƣuzdi;

Bu zat bizni düxmǝnlirimizdin wǝ bizni ɵq kɵridiƣanlarning ⱪolidin ⱪutⱪuzƣuqi nijattur.□ ■

72-75 U xu yol bilǝn ata-bowilirimizƣa iltipat ǝylǝp,

Muⱪǝddǝs ǝⱨdisini ǝmǝlgǝ axurux üqün,

Yǝni atimiz Ibraⱨimƣa bolƣan ⱪǝsimini esidǝ tutup,

Bizni düxmǝnlirining ⱪolidin azad ⱪilip,

Barliⱪ künlirimizdǝ ⱨeqkimdin ⱪorⱪmay, Ɵz aldida ihlasmǝnlik wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn,

Hizmǝt-ibaditidǝ bolidiƣan ⱪildi.□ ■

76 Əmdi sǝn, i balam,

Ⱨǝmmidin Aliy Bolƣuqining pǝyƣǝmbiri dǝp atilisǝn;

Qünki sǝn Rǝbning yollirini tǝyyarlax üqün Uning aldida mangisǝn.□ ■

77 Wǝzipǝng uning hǝlⱪigǝ gunaⱨlirining kǝqürüm ⱪilinixi arⱪiliⱪ bolidiƣan nijatning hǝwirini bildürüxtür;■

78-79 Qünki Hudayimizning iqi-baƣridin urƣup qiⱪⱪan xǝpⱪǝtlǝr wǝjidin,

Ⱪarangƣuluⱪ wǝ ɵlüm kɵlǝnggisi iqidǝ olturƣanlarni yorutux üqün,

Putlirimizni amanliⱪ yoliƣa baxlax üqün,

Ərxtin tang xǝpiⱪi üstimizgǝ qüxüp yoⱪlidi.□ ■

80 Bala bolsa ɵsüp, roⱨta küqlǝndürüldi. U Israil jamaitining aldida namayan ⱪilinƣuqǝ qɵllǝrdǝ yaxap kǝldi.□ ■

a «nurƣun adǝmlǝr arimizda mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ⱪaralƣan ixlarni toplap yezixⱪa kirixkǝn bolsimu,...» — «arimizda» — demǝk Əysa Mǝsiⱨkǝ ǝgǝxkǝnlǝr arisida. «Arimizda mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ⱪaralƣan ixlar» degǝnlikning baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Arimizda (toluⱪ) ǝmǝlgǝ axurulƣan ixlar». Ikkila tǝrjimisi ohxaxla Əysa Mǝsiⱨgǝ munasiwǝtlik ixlarni kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.
b «sɵz-kalam» — muxu yǝrdǝ Əysa Mǝsiⱨning ɵzini, xundaⱪla uning tapxurƣan barliⱪ tǝlimini kɵrsitidu. «saⱪlap yǝtküzgüqilǝr» — yaki «ƣojidar» degǝnning muxu yǝrdǝ alaⱨidǝ mǝnisi bar. Ular Əysa Mǝsiⱨning ⱪilƣan sɵzliri wǝ paaliyǝtlirigǝ bolƣan ɵz guwaⱨqiliⱪini aƣzaki tarihlarƣa aylandurdi, xundaⱪla uni baxⱪilarƣa yadlitip tapxurdi. Muxu «saⱪlap yǝtküzgüqilǝr» barliⱪ etiⱪadqilarning jamaitining hizmitidǝ bolup «kalam-soz»ning tarihlirini saⱪlax üqün mǝs’ul bolƣan «amanǝtqilǝr» idi. Xuning bilǝn bǝziliri bu aƣzaki tarihlarni yezixⱪa kirixkǝnidi. Luⱪa bolsa bu tarihlarni (1) tǝkxürüp eniⱪliƣan (2) andin ularni mutlǝⱪ ixǝnqlik dǝp ispatliƣan ǝⱨwalda bularni tǝrtip boyiqǝ hatiriligǝnidi.
c «mǝnmu barliⱪ ixlarni baxtin tǝpsiliy tǝkxürüp eniⱪliƣandin keyin...» — «baxtin» degǝn bu sɵz grek tilida muxu yǝrdǝ ikki bisliⱪ sɵz bolup, uning asasliⱪ mǝnisi: Luⱪa «bayan»ida hatiriligǝn barliⱪ wǝⱪǝlǝrni u pǝⱪǝt ɵz kɵzi bilǝn kɵrgǝn guwaⱨqilarning aƣzidin anglap hatiriligǝn; «baxtin» yǝnǝ ⱪoxumqǝ: «yuⱪiridin», «ǝrxtin» degǝnni bildüridu; demǝk, Luⱪa bu hatirini yezixⱪa ǝrxtin bolƣan türtkǝ bar idi. Baxⱪiqǝ eytⱪanda, u uni Muⱪǝddǝs Roⱨning yolyoruⱪi wǝ ilⱨami astida yazƣan. «Teofilus» —Munu kixining salaⱨiyiti toƣruluⱪ Injildiki «kirix sɵz»imizni kɵrüng. Mǝnisi «Hudani sɵygüqi».
d ««Abiya» kaⱨinliⱪ nɵwitidin bir kaⱨin bar bolup, ismi Zǝkǝriya idi — «Abiya» kaⱨinliⱪ nɵwiti» «1Tar.» 24:10dǝ, kaⱨinlarning jǝmǝtining ibadǝthanidiki «dijorniliⱪ» tizimlikini kɵrsitidu. Kaⱨinlarning (ⱨǝmmisi Ⱨarunning ǝwladliri) yilliⱪ hizmiti 24 nɵwǝtkǝ bɵlünǝtti. «kaⱨinliⱪ jǝmǝti»dikilǝrning ⱨǝrbirigǝ ibadǝthanida ixlǝxkǝ on bǝx kün nɵwǝt kelǝtti. «Abiya» nɵwiti» bu yigirmǝ tɵt nɵwǝttin biri idi. Miladiyǝ birinqi ǝsirdǝ, kaⱨinlarning sanliriƣa asasǝn, ⱨǝrbir kaⱨin ɵmridǝ «muⱪǝddǝs jay»da huxbuy selixtin ibarǝt imtiyazliⱪ hizmǝtkǝ birla ⱪetim muyǝssǝr boluxi mumkin idi. «Uning ayalimu Ⱨarunning ǝwladidin bolup...» — Musa pǝyƣǝmbǝrning akisi «Ⱨarun» birinqi «bax kaⱨin» idi; keyin uning barliⱪ ǝrkǝk ǝwladliri kaⱨinliⱪ hizmitidǝ boluxⱪa muyǝssǝr idi.

■1:5 1Tar. 24:10.
f «Ular ikkisi Hudaning alidida ⱨǝⱪⱪaniy kixilǝr bolup, Pǝrwǝrdigarning pütün ǝmr-bǝlgilimiliri boyiqǝ ǝyibsiz mangatti» — ularning «ⱨǝⱪⱪaniy» wǝ «ǝyibsiz» deyilgǝnliki ularni «gunaⱨsiz» degǝnlik ǝmǝs. Tǝwrat ⱪanuni boyiqǝ kixilǝr ɵz gunaⱨlirini tonup yetip, xundaⱪla Tǝwrat boyiqǝ kerǝk bolƣan gunaⱨni tilǝydiƣan ⱪurbanliⱪlarni sunƣan bolsa, Huda aldida ǝyibsiz dǝp ⱨesablinatti.
g «... Elizabit tuƣmas bolƣaqⱪa, ular pǝrzǝnt kɵrmigǝnidi. Uning üstigǝ ular ikkisi helila yaxinip ⱪalƣanidi» — muxu yǝrdin oⱪurmǝnlǝrgǝ eniⱪki, Hudadin ⱪorⱪidiƣan adǝm ayali tuƣmas bolsimu, nemila bolmisun xu sǝwǝbtin ayali bilǝn ⱨǝrgiz ajraxmaydu.

■1:8 1Tar. 24

■1:9 Mis. 30:7; Law. 16:17.
j «Əmdi u huxbuy seliwatⱪanda, jamaǝt taxⱪirida turup dua ⱪilixiwatatti» — ««muⱪǝddǝs jay»ƣa kirip huxbuy selix» wǝzipisi ⱨǝr küni ǝtigǝndǝ saǝt toⱪⱪuzda wǝ qüxtin keyin saǝt üqtǝ, ikki ⱪetimla ada ⱪilinatti («Mis.» 30:7-8).
k «ayaling Elizabit sanga bir oƣul tuƣup beridu, sǝn uning ismini Yǝⱨya ⱪoyƣin» — «Yǝⱨya» ibraniy wǝ grek tillirida «Yuⱨanna» («Pǝrwǝrdigarning xǝpⱪiti» degǝn mǝnidǝ) bilǝn ipadilinidu («Yǝⱨya» ǝsli ǝrǝbqǝ sɵz idi). «Yǝⱨya» degǝn isim oⱪurmǝnlǝrgǝ muxu xǝkildǝ tonux bolƣanliⱪi üqün uni muxu tǝrjimidǝ ixlǝttuⱪ.

■1:13 Luⱪa 1:60.

■1:14 Luⱪa 1:58.

■1:15 Qɵl. 6:1-8; Ⱨak. 13:4.

■1:16 Mal. 3:24; Mat. 11:14.
p «itaǝtsizlǝrni ⱨǝⱪⱪaniylarning aⱪilanilikigǝ kirgüzüp...» — «itaǝtsizlǝr» Hudaƣa itaǝt ⱪilmaydiƣanlar.«aⱪilanilikigǝ» grek tilida «ⱨǝⱪⱪaniylarning oyliriƣa». «U Rǝbning aldida Iliyas pǝyƣǝmbǝrgǝ has bolƣan roⱨ wǝ küq-ⱪudrǝttǝ bolup.... Rǝb üqün tǝyyarlanƣan bir hǝlⱪni ⱨazir ⱪilix üqün uning aldida mangidu...» — muxu yǝrdǝ «Rǝbning aldida» grek tilida «uning aldida». Bu sɵz Tǝwrattiki «Yǝx.» 40:1-11, «Mal.» 3:1 wǝ 4:5-6gǝ asaslanƣan; bu uluƣ bexarǝtlǝr boyiqǝ Rǝb Ɵzi yǝr yüzigǝ kǝlmǝkqi bolidu; biraⱪ uningdin awwal ǝwǝtilgǝn «aldin yürgüqi»si uning üqün bir hǝlⱪni (towiƣa kǝltürüp) tǝyyarlixi bilǝn yol tǝyyarlaydu. Bexarǝt ⱪilinƣan bu ǝlqi Yǝⱨya ɵzi idi, ǝlwǝttǝ.

■1:17 Mal. 3:23-24; Mat. 3:2; Mar. 9:12.

■1:18 Yar. 17:17.

■1:25 Yar. 30:23; Yǝx. 4:1.

■1:26-27 Mat. 1:18.
u «Əy xǝpⱪǝtkǝ muyǝssǝr bolƣan ⱪiz!» — bǝzi kona kɵqürmilǝrdǝ: «Əy, ⱪiz-ayallar iqidǝ bǝhtliktursǝn!» degǝn sɵzlǝrmu ⱪoxulidu. 42-ayǝtnimu kɵrüng.
v «sǝn uning ismini Əysa dǝp ⱪoyisǝn» — «Əysa» grek tilida «Yesus», ibraniy tilida «Yǝxua», mǝnisi «Ⱪutⱪuzƣuqi Yaⱨ» yaki «Yaⱨ nijattur». Oⱪurmǝnlǝrning esidǝ boluxi kerǝkki, «Yaⱨ» bolsa «Yaⱨwǝⱨ» (Pǝrwǝrdigar)ning ⱪisⱪartilmisidur. «Mat.» 1:21nimu wǝ uning izaⱨitini kɵrüng.

■1:31 Yǝx. 7:14.
~24~ «Pǝrwǝrdigar Huda uningƣa atisi Dawutning tǝhtini ata ⱪilidu» — Tǝwrattiki kɵp bexarǝtlǝrdǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ (1) Dawutning biwasitǝ ǝwladi bolidu; (2) uning tǝhtigǝ waris bolup awwal Israilƣa, andin pütkül dunyaƣa padixaⱨ bolidu, dǝp eniⱪ kɵrsitilidu (mǝsilǝn «Zǝbur» 18-küy (bolupmu 43-ayǝt), 89:26-37, 132:11:, «Yǝx.» 9:6-7, 16:5, «Yǝr.» 23:5, «Am.» 9:11-12, «Dan.» 2:44, 7:13-14, 27, «Mik.» 5:2-4 ⱪatarliⱪlar).

■1:32 2Sam. 7:12; Zǝb. 132:11; Yǝx. 9:6; 54:5.
~26~ «Yaⱪupning jǝmǝti» — pütkül Israil hǝlⱪini kɵrsitidu.

■1:33 1Tar. 22:10; Zǝb. 45:6; 89:36; Yǝr. 23:5; Dan. 7:14,27; Mik. 4:7; Ibr. 1:8.
~28~ «sǝndin tuƣulidiƣan muⱪǝddǝs pǝrzǝnt Hudaning Oƣli dǝp atilidu» — yaki «sǝndin tuƣulidiƣan pǝrzǝnt muⱪǝddǝs, Hudaning Oƣli dǝp atilidu».

■1:37 Ayup 42:2; Yǝr. 32:17; Zǝk. 8:6; Mat. 19:26; Luⱪa 18:27.
~30~ «Ⱪiz-ayallar iqidǝ bǝhtliktursǝn, ⱪorsiⱪingdiki mewimu bǝhtliktur!» — Elizabit Mǝryǝmgǝ ibraniy tilida sɵzligǝn, ǝlwǝttǝ. Bu ayǝttiki «bǝhtlik» (grek tilida «makarios») degǝn sɵz ibraniy tilida «mubarǝk» degǝn sɵz bilǝn ipadilǝngǝn boluxi kerǝk. Ibraniy tilida «mubarǝk»ning mǝnisi: — (1) bǝhtlik, (2) Huda tǝripidin bǝrikǝtlǝngǝn; (3) hǝlⱪ tǝripidin bǝht tilǝngǝn wǝ uluƣlanƣan.
~31~ «Ixǝngǝn ⱪiz nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur; qünki uningƣa Pǝrwǝrdigar tǝripidin eytilƣan sɵz jǝzmǝn ǝmǝlgǝ axurulidu!» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «Əmdi «Pǝrwǝrdigardin ǝwǝtilgǝn sɵz jǝzmǝn ǝmǝlgǝ axurulidu» dǝp ixǝngüqi nǝⱪǝdǝr bǝhtliktur!».

■1:45 Luⱪa 11:28.
~33~ «roⱨim ... Hudadin xadlandi» — ǝslidǝ grek tilida «roⱨim ... Hudada xadlandi» — (1) Huda tüpǝylidin xadlanƣanliⱪini; (2) Huda bilǝn yeⱪin alaⱪidǝ bolup xadlanƣanliⱪini kɵrsitidu. Oⱪurmǝn 46- wǝ 47-ayǝttin insanning «jan» wǝ «roⱨ» arisida bolƣan munasiwǝtni kɵrǝlǝydu — Hudaning ixliri insanning roⱨida baxlinidu wǝ keyin «jeni»da (demǝk, insanning oyliri wǝ ⱨessiyatlirida) toluⱪlinidu. «Rimliⱪlarƣa»diki kirix sɵzimizdǝ «roⱨ» wǝ «jan» toƣruluⱪ kɵrüng.

■1:50 Mis. 20:6.
~35~ «U tǝkǝbburlarni kɵnglidiki niyǝt-hiyalliri iqidila tarmar ⱪildi» — baxⱪa birhil tǝrjimisi: «U kɵnglidiki oy-hiyallirida tǝkǝbburlixip kǝtkǝnlǝrni tarmar ⱪildi».

■1:51 Zǝb. 33:10; Yǝx. 51:9; 52:10; 1Pet. 5:5.

■1:52 1Sam. 2:8; Zǝb. 113:6.

■1:53 Zǝb. 34:9-10

□1:54-55 «U Ɵz rǝⱨim-xǝpⱪitini esidǝ tutup, ...» — «(Hudaning) Ɵz rǝⱨim-xǝpⱪiti» muxu yǝrdǝ bǝlkim Tǝwrattiki «Pǝrwǝrdigarning ɵzgǝrmǝs muⱨǝbbiti» degǝn ibarining mǝnisi bilǝn ohxaxtur. Bu ibarǝ Huda Israilning ata-bowiliriƣa ⱪilƣan barliⱪ xapaǝtlik wǝdilirini ɵz iqigǝ alidu (yuⱪiriⱪi sɵzni kɵrüng). «... Ⱪuli Israilƣa yardǝmgǝ kǝldi» — «Israil» muxu yǝrdǝ Israil hǝlⱪini kɵrsitidu.

■1:54-55 Yǝx. 30:18; 41:9; 54:5; Yǝr. 31:2,20; Yar. 17:19; 22:18; Zǝb. 132:11.

■1:58 Luⱪa 1:14.

■1:59 Yar. 17:12; Law. 12:3.

■1:60 Luⱪa 1:13
~44~ «Uning ismi Yǝⱨyadur» — grek tilida wǝ ibraniy tilida «Uning ismi Yuⱨannadur».
~45~ « Huda Ɵz hǝlⱪini yoⱪlap, ulardin hǝwǝr elip,...» — «yoⱪlap, ulardin hǝwǝr elix» degǝn ibarǝ grek tilida «yoⱪlax» degǝn birla sɵz bilǝn ipadilinidu. Tǝwrat wǝ Injilda «Hudaning yoⱪlixi» uning insanlarƣa yeⱪin kelip ulardin hǝwǝr elixini ɵz iqigǝ alidu. «U Huda bǝdǝl tɵlüp ularni , yǝni Ɵz hǝlⱪini ⱨɵr ⱪildi» — bu sɵzlǝr eytilƣan waⱪit Yǝⱨudiy hǝlⱪi Rim imperiyǝsining mustǝmlikisi yaki ularƣa beⱪindi idi. «ⱨɵr bolux» muxu yǝrdǝ roⱨiy ǝrkinlikni kɵrsitidu. Roxǝnki, Hudaning nǝziridǝ muⱨim bolƣini ǝl-yurtning «mustǝⱪilliⱪ»i ǝmǝs, bǝlki ⱨǝrbirimizning gunaⱨimizdin azad boluxidin ibarǝttur.

□1:69-71 «ⱪǝdimdin beri..» — grek tilida «ǝzǝldin beri..». «Ⱪuli bolƣan Dawutning jǝmǝti iqidin biz üqün bir nijat münggüzini ɵstürüp turƣuzdi...» — «münggüz» bolsa mǝlum ǝlning yaki adǝmning xan-xǝripini, küq-ⱪudritini bildüridu. Muxu yǝrdǝ bu «münggüz» Israilni (gunaⱨliridin) ⱪutⱪuzup ularni xan-xǝrǝplik bir hǝlⱪ ⱪilidu; sɵzning Dawutning ǝwladi bolƣan Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kɵrsǝtkǝnlikidǝ guman yoⱪ. «Bu zat bizni düxmǝnlirimizdin wǝ bizni ɵq kɵridiƣanlarning ⱪolidin ⱪutⱪuzƣuqi nijattur» — «bu zat» grek tilida «u» deyilip, muxu yǝrdǝ yuⱪirida tilƣa elinƣan «münggüz», yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨni kɵrsitidu.

■1:69-71 Zǝb. 132:17; Zǝb. 72:1-14; Yǝx. 40:10; Yǝr. 23:6; 30:10; Dan. 9:27.

□1:72-75 «U... muⱪǝddǝs ǝⱨdisini ǝmǝlgǝ axurux üqün, yǝni atimiz Ibraⱨimƣa bolƣan ⱪǝsimini esidǝ tutup, bizni düxmǝnlirining ⱪolidin azad ⱪilip, barliⱪ künlirimizdǝ ⱨeqkimdin ⱪorⱪmay, Ɵz aldida ihlasmǝnlik wǝ ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn, hizmǝt-ibaditidǝ bolidiƣan ⱪildi» — ⱪaytilaymizki, bu barliⱪ ixlarda: (1) Huda Ibraⱨim wǝ pǝyƣǝmbǝrlǝrgǝ nijat toƣruluⱪ kɵp wǝdilǝrni ⱪilƣan; (2) U bu wǝdilǝrgǝ asasǝn, ularni ǝmǝlgǝ axurux üqün Mǝsiⱨini ǝwǝtidu. Ⱨǝmmǝ ixlar 69-ayǝttǝ tilƣa elinƣan «nijat münggüzi», yǝni Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨ arⱪiliⱪla bolidu.

■1:72-75 Yar. 22:16; Zǝb. 105:9; Yǝr. 31:33; Ibr. 6:13,17; Ibr. 9:14; 1Pet. 1:15.
~50~ «...sǝn ´Rǝbning yollirini tǝyyarlax üqün uning aldida mangisǝn» — grek tilida «sǝn Rǝbning yollirini tǝyyarlax üqün Uning yüzi aldidamangisǝn».

■1:76 Luⱪa 1:17; Mal. 3:23.

■1:77 Luⱪa 3:3.

□1:78-79 «Hudayimizning iqi-baƣridin urƣup qiⱪⱪan xǝpⱪǝtlǝr wǝjidin, ⱪarangƣuluⱪ wǝ ɵlüm kɵlǝnggisi iqidǝ olturƣanlarni yorutux üqün...» — «Yǝx.» 9:1-2, 42:7 49:9-10ni kɵrüng. «Ərxtin tang xǝpiⱪi üstimizgǝ qüxüp yoⱪlidi» — «Tang xǝpiⱪi» bolsa yǝnǝ Ⱪutⱪuzƣuqi-Mǝsiⱨning ɵzini kɵrsitidu, ǝlwǝttǝ.

■1:78-79 Yǝx. 9:1; 42:7; 43:8; 49:9; 60:1.
~55~ «bala bolsa ɵsüp, roⱨta küqlǝndürüldi» — «roⱨ» muxu yǝrdǝ Yǝⱨyaning ɵz roⱨini kɵrsitidu.

■1:80 Luⱪa 2:40.