Yǝxaya
1
Hudaning Israilƣa bolƣan «dǝwa»si ⱨǝm qaⱪiriⱪi
1 Uzziya, Yotam, Aⱨaz wǝ Ⱨǝzǝkiyalar Yǝⱨudaƣa padixaⱨ bolƣan waⱪitlarda, Yerusalem wǝ Yǝⱨuda toƣrisida, Amozning oƣli Yǝxaya kɵrgǝn ƣayibanǝ wǝⱨiy-alamǝtlǝr: —
2 «I asmanlar, anglanglar!
I yǝr-zemin, ⱪulaⱪ sal!
Qünki Pǝrwǝrdigar sɵz eytti: —
«Mǝn balilarni beⱪip qong ⱪildim,
Biraⱪ ular Manga asiyliⱪ ⱪildi.□«I asmanlar, anglanglar!» — Muⱪǝddǝs Kitab boyiqǝ üq asman bar. «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng. «Qünki Pǝrwǝrdigar sɵz eytti...» — muxu kitabta elinƣan «Pǝrwǝrdigar» bolsa, ibraniy tilidiki «Yaⱨwǝⱨ» degǝnning tǝrjimisidur. «Yaⱨwǝⱨ» Hudaning yǝnǝ bir ismi bolup, «Mǝnggülük Bolƣuqi», «Ɵzüm Bardurmǝn», «ǝⱨdisidǝ mǝnggü Turƣuqi Huda» degǝnni bildüridu. Tǝbirlǝrnimu kɵrüng. ■Ⱪan. 32:1
3 Kala bolsa igisini tonuydu,
Exǝkmu hojayinining oⱪuriƣa mangidiƣan yolni bilidu,
Biraⱪ Israil bilmǝydu,
Ɵz hǝlⱪim ⱨeq yorutulƣan ǝmǝs.
4 Aⱨ, gunaⱨkar «yat ǝl»,
Ⱪǝbiⱨlikni toplap ɵzigǝ yükligǝn hǝlⱪ,
Rǝzillǝrning bir nǝsli,
Nijis bolup kǝtkǝn balilar!
Ular Pǝrwǝrdigardin yiraⱪlixip,
«Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi»ni kɵzigǝ ilmidi,
Ular kǝynigǝ yandi.□«Aⱨ, gunaⱨkar «yat ǝl»...» — bu ⱨǝjwiy, kinayilik gǝp. Hudaƣa nisbǝtǝn Israil butpǝrǝs bir «yat ǝl» bolup kǝtkǝnidi. «Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» — Hudaning yǝnǝ bir ismidur. Bu isim bǝlkim, «Ɵzining Israil hǝlⱪigǝ birdinbir pak-muⱪǝddǝs bolƣuqi ikǝnlikini kɵrsǝtkǝn Huda wǝ Israil arisida pak-muⱪǝddǝs turƣuqi Huda» degǝn mǝnidǝ. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Hudani tilƣa alƣanda, bu isimni kɵp ixlitidu. ■Zǝb. 78:8; Yǝx. 57:3
5 Nemixⱪa yǝnǝ dumbalanƣunglar kelidu?
Nemixⱪa asiyliⱪ ⱪiliwerisilǝr?
Pütün baxliringlar aƣrip,
Yürikinglar pütünlǝy zǝiplixip kǝtti,■2Tar. 28:22; Yǝr. 2:30
6 Bexinglardin ayiƣinglarƣiqǝ saⱪ yeringlar ⱪalmidi,
Pǝⱪǝt yara-jaraⱨǝt, ixxiⱪ wǝ yiring bilǝn toldi,
Ular tazilanmiƣan, tengilmiƣan yaki ularƣa ⱨeq mǝlⱨǝm sürülmigǝn.□«ularƣa ⱨeq mǝlⱨǝm sürülmigǝn» — yaki «ularƣa ⱨeq zǝytun meyi sürülmigǝn».
7 Wǝtininglar qɵllǝxti;
Xǝⱨǝrliringlar kɵyüp wǝyranǝ boldi;
Yǝr-zemininglarni bolsa, yatlar kɵz aldinglardila yutuweliwatidu;
U yatlar tǝripidin dǝpsǝndǝ ⱪilinip qɵllixip kǝtti.■Ⱪan. 28:51,52; Yǝx. 5:5
8 Əmdi üzümzarƣa selinƣan qǝllidǝk,
Tǝrhǝmǝklikkǝ selinƣan kǝpidǝk,
Muⱨasirigǝ qüxkǝn xǝⱨǝrdǝk,
9 Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar bizgǝ azƣinǝ «ⱪaldisi»ni ⱪaldurmiƣan bolsa,
Biz Sodom xǝⱨirigǝ ohxap ⱪalattuⱪ,
Gomorra xǝⱨirining ⱨaliƣa qüxüp ⱪalattuⱪ.□«Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» — «Yǝxaya» kitabida kɵp ixlitilidiƣan Hudaning bir nami. «Pǝrwǝrdigar bizgǝ azƣinǝ «ⱪaldisi»ni ⱪaldurmiƣan bolsa...» — «ⱪaldi» (Hudaning «ⱪaldisi») «Yǝxaya» degǝn kitabta kɵp kɵrülidiƣan tema yaki mawzudur. Israil hǝlⱪining kɵp ⱪismi Hudadin yiraⱪlixip kǝtkǝn bolsimu, Hudaning meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn ularning arisida ⱨaman ɵzigǝ sadiⱪ bir «ⱪaldi» bolidu. «Sodom xǝⱨǝrigǝ ohxap ⱪalattuⱪ, Gomorraning ⱨaliƣa qüxüp ⱪalattuⱪ» — kona zamanlarda, (Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ) bu ikki xǝⱨǝr Hudaning nǝziridǝ naⱨayiti rǝzil bolup, U asmandin ot-günggürtni yaƣdurup ularni pütünlǝy wǝyran ⱪilƣan. Ikki xǝⱨǝrning bügüngǝ ⱪǝdǝr ⱨeqⱪandaⱪ izliri ⱪalmidi («Yar.» 19-babni kɵrüng).
Yǝxayaning demǝkqi bolƣini, Huda Ɵzigǝ sadiⱪ bir «ⱪaldisi» ⱪaldurmiƣan bolsa, Israilmu bu ikki xǝⱨǝrgǝ ohxax rǝzillik bilǝn tolup, ohxaxla pütünlǝy wǝyran bolup yǝr yüzidin yoⱪilip kǝtkǝn bolatti. ■Yar. 19:24; Yǝx. 17:6; 24:6; 30:17; Rim. 9:29
Yǝxayaning demǝkqi bolƣini, Huda Ɵzigǝ sadiⱪ bir «ⱪaldisi» ⱪaldurmiƣan bolsa, Israilmu bu ikki xǝⱨǝrgǝ ohxax rǝzillik bilǝn tolup, ohxaxla pütünlǝy wǝyran bolup yǝr yüzidin yoⱪilip kǝtkǝn bolatti. ■Yar. 19:24; Yǝx. 17:6; 24:6; 30:17; Rim. 9:29
10 I Sodomning ⱨɵkümranliri, Pǝrwǝrdigarning sɵzini anglap ⱪoyunglar,
«I Gomorraning hǝlⱪi, Hudayimizning ⱪanun-nǝsiⱨitigǝ ⱪulaⱪ selinglar!□«I Sodomning ⱨɵkümranliri,... I Gomorraning hǝlⱪi, ...» — muxu yǝrdǝ, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr ɵz hǝlⱪini Sodom ⱨǝm Gomorradikilǝrgǝ biwasitǝ ohxitidu.
11 Silǝr zadi nemǝ dǝp Manga atap nurƣunliƣan ⱪurbanliⱪlarni sunisilǝr?» — dǝydu Pǝrwǝrdigar.
— «Mǝn kɵydürmǝ ⱪoqⱪar ⱪurbanliⱪinglardin,
Bordaⱪ malning yaƣliridin toyup kǝttim,
Buⱪilar, paⱪlanlar, tekilǝrning ⱪanliridin ⱨeq hursǝn ǝmǝsmǝn.□«kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ» — muxu hil ⱪurbanliⱪ Hudaƣa atap toluⱪ kɵydürülǝtti. ■Zǝb. 50:8-14; Pǝnd. 15:8; 21:27; Yǝx. 66:3; Yǝr. 6:20; Am. 5:22
12 Silǝr Mening aldimƣa kirip kǝlgininglarda,
Silǝrdin ⱨoyla-aywanlirimni xundaⱪ dǝssǝp-qǝylǝxni kim tǝlǝp ⱪilƣan? □«dǝssǝp-qǝylǝxni kim tǝlǝp ⱪilƣan?» — «dǝssǝp-qǝylǝx» degǝn sɵz muxu yǝrdǝ bǝlkim hǝlⱪ elip kirgǝn nurƣunliƣan ⱪurbanliⱪ mallirining ibadǝthanining ⱨoylilirini dǝssigǝnlikini kɵrsitidu. Baxⱪa birhil tǝrjimisi «dǝpsǝndǝ ⱪilix».
13 Biⱨudǝ «axliⱪ ⱨǝdiyǝ»lǝrni elip kelixni boldi ⱪilinglar,
Huxbuy bolsa Manga yirginqlik bolup ⱪaldi.
«Yengi ay» ⱨeytliri wǝ «xabat kün»lirigǝ,
Jamaǝt ibadǝt sorunliriƣa qaⱪirilixlarƣa —
Ⱪisⱪisi, ⱪǝbiⱨliktǝ ɵtküzülgǝn daƣduƣiliⱪ yiƣilixlarƣa qidiƣuqilikim ⱪalmidi.□«axliⱪ ⱨǝdiyǝ»lǝr — «axliⱪ ⱨǝdiyǝ» adǝttǝ «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪlar» ⱨǝm ƣa ⱪoxulatti. «huxbuy bolsa manga yirginqlik bolup ⱪaldi» — Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan ⱪanunƣa asasǝn, ⱨǝr küni muⱪǝddǝs ibadǝthanida huxbuy yeⱪix kerǝk idi. «xabat küni» — bolsa xǝnbǝ küni bolup, Israillar üqün «muⱪǝddǝs kün»dur, bu ⱨeqⱪandaⱪ ix-ǝmgǝk ⱪilmay Hudaƣa seƣinidiƣan, ibadǝt ⱪilidiƣan kün idi. Yǝⱨudiylar bu künni «xabat küni», yǝni «(hizmǝttin) dǝm elix küni» dǝydu. Yǝnǝ 56-bab, 2-ayǝtni kɵrüng.
14 «Yengi ay» ⱨeytinglardin, bekitilgǝn ⱨeyt-bayriminglardin ⱪǝlbim nǝprǝtlinidu;
Ular manga yük bolup ⱪaldi;
Ularni kɵtürüp yürüxtin qarqap kǝttim.
15 Ⱪolunglarni kɵtürüp duaƣa yayƣininglarda,
Kɵzümni silǝrdin elip ⱪaqimǝn;
Bǝrⱨǝⱪ, kɵplǝp dualarni ⱪilƣininglarda, anglimaymǝn;
Qünki ⱪolliringlar ⱪanƣa boyaldi.■Pǝnd. 1:28
16 Ɵzünglarni yuyup, paklininglar;
Ⱪilmixliringlarning rǝzillikini kɵz aldimdin neri ⱪilinglar,
Rǝzillikni ⱪilixtin ⱪolunglarni üzünglar;■Zǝb. 34:13-14; 37:27; Am. 5:15; Rim. 12:9
17 Yahxiliⱪ ⱪilixni ɵgininglar;
Adilliⱪni izdǝnglar,
Zomigǝrlǝrgǝ tǝnbiⱨ beringlar,
Yetim-yesirlǝrni naⱨǝⱪliⱪtin halas ⱪilinglar,
Tul hotunlarning dǝwasini soranglar.□«Zomigǝrlǝrgǝ tǝnbiⱨ beringlar» — baxⱪa birhil tǝrjimisi, «Ezilgüqilǝrgǝ yar-yɵlǝk bolunglar».
18 Əmdi kelinglar, biz munazirǝ ⱪilixayli, dǝydu Pǝrwǝrdigar,
Silǝrning gunaⱨinglar ⱪip-ⱪizil bolsimu,
Yǝnila ⱪardǝk aⱪiridu;
Ular ⱪizil ⱪuruttǝk toⱪ ⱪizil bolsimu,
Yungdǝk ap’aⱪ bolidu.□«Silǝrning gunaⱨinglar ⱪip-ⱪizil bolsimu» — bu «ⱪizil ⱪurut» Yǝⱨudiylar bu ⱪurutni boyaⱪ yasax üqün ixlǝtkǝn. ■Zǝb. 51:7-10
19 Əgǝr itaǝtmǝn bolup, anglisanglar,
Zemindiki esil mǝⱨsulattin bǝⱨrimǝn bolisilǝr;
20 Biraⱪ rǝt ⱪilip yüz ɵrisǝnglar,
Ⱪiliq bilǝn ujuⱪturulisilǝr»
— Qünki Pǝrwǝrdigar Ɵz aƣzi bilǝn xundaⱪ degǝn.
21 Sadiⱪ xǝⱨǝr ⱪandaⱪmu paⱨixǝ bolup ⱪaldi!?
Əslidǝ u adalǝt bilǝn tolƣanidi,
Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ uni makan ⱪilƣanidi,
Biraⱪ ⱨazir ⱪatillar uningda turuwatidu.□«Sadiⱪ xǝⱨǝr ⱪandaⱪmu paⱨixǝ bolup ⱪaldi!?» — Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Yerusalem xǝⱨirini ǝslidǝ Hudaƣa sadiⱪ bir ayalƣa ohxax xǝⱨǝr idi, biraⱪ ⱨazir bir paⱨixǝ ayalƣa aylandi dǝp ohxitidu.
22 Kümüxüng bolsa daxⱪalƣa aylinip ⱪaldi,
Xarabingƣa su arilixip ⱪaldi;■Əz. 22:18,19; Ⱨox. 4:18
23 Əmirliring asiyliⱪ ⱪilƣuqilar,
Oƣrilarƣa ülpǝt boldi;
Ularning ⱨǝrbiri pariƣa amraⱪ bolup,
Soƣa-salamlarni kɵzlǝp yürmǝktǝ;
Ular yetim-yesirlǝr üqün adalǝt izdimǝydu;
Tul hotunlarning dǝwasi ularning aldiƣa yǝtmǝydu.□«Soƣa-salamlarni kɵzlǝp yürmǝktǝ...» — ibraniy tilida «Soƣa-salamlarni ⱪoƣlap yürmǝktǝ...». ■Yǝr. 5:28; Zǝk. 7:10
24 Xunga — dǝydu samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Rǝb Pǝrwǝrdigar —
Yǝni Israildiki ⱪudrǝt Igisi eytidu: —
Mǝn küxǝndilirimni jazalap puhadin qiⱪimǝn,
Düxmǝnlirimdin ⱪisas alimǝn;□«Israildiki ⱪudrǝt Igisi...» — Hudaning yǝnǝ bir namidur. Bu nam bǝlkim, «Israil hǝlⱪigǝ Ɵzining küq-ⱪudritini kɵrsǝtküqi Huda, Israilda turƣan naⱨayiti ⱪudrǝtlik, ⱪadir Huda» degǝn mǝnidǝ. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Hudani tilƣa alƣanda, bu namni kɵp ixlitidu.
25 Ⱪolumni üstünggǝ tǝgküzüp,
Seni tawlap, sǝndiki daxⱪalni tǝltɵküs tazilaymǝn,
Sǝndiki barliⱪ arilaxmilarni elip taxlaymǝn.■Yǝr. 6:29; Mal. 3:3
26 Ⱨɵkümran-soraⱪqiliringlarni awwalⱪidǝk,
Mǝsliⱨǝtqiliringlarni dǝslǝptikidǝk ⱨalƣa kǝltürimǝn.
Keyin sǝn «Ⱨǝⱪⱪaniyliⱪning Makani», «Sadiⱪ Xǝⱨǝr» — dǝp atilisǝn.
27 Əmdi Zion adilliⱪ bilǝn,
Wǝ uningƣa ⱪaytip kǝlgǝnlǝr ⱨǝⱪⱪaniyliⱪ bilǝn ⱪutⱪuzulup ⱨɵr ⱪilinidu. □«uningƣa (Zionƣa) ⱪaytip kǝlgǝnlǝr» — muxu yǝrdǝ «ⱪaytip kelix» bǝlkim ikki ixni ɵz iqigǝ alidu. Birinqisi, kǝlgüsidǝ «towa ⱪilip, Hudaning yeniƣa ⱪaytidiƣanlar»; ikkinqisi, «yiraⱪ yurttiki ⱪulluⱪtin, sürgün boluxidin (yǝni Hudaning jazaliⱪ tǝrbiyisidin) qiⱪip Zionƣa ⱪaytip kǝlgǝnlǝr». «ⱪutⱪuzulup ⱨɵr ⱪilinix» — ibraniy tilida pǝⱪǝt bir sɵz bilǝn ipadilinidu. Bu sɵz ⱨǝm «bǝdǝl tɵlǝp, ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzup ⱨɵr ⱪilix»nimu ɵz iqigǝ alidu.
28 Biraⱪ asiylar wǝ gunaⱨkarlar birdǝk ujuⱪturulidu,
Pǝrwǝrdigardin yüz ɵrigüqilǝr bolsa ⱨalak bolidu.■Ayup 31:3; Zǝb. 1:6; 5:5; 73:27; 92:9; 104:35
29 Xu qaƣda silǝr tǝxna bolƣan dub dǝrǝhliridin nomus ⱪilisilǝr,
Talliƣan baƣlardin hijil bolisilǝr.□«dub dǝrǝhliri ... baƣlar...» — muxu «dub dǝrǝhliri» wǝ «baƣlar» xübⱨisizki, xu dǝwrdiki butpǝrǝslikkǝ alaⱨidǝ atalƣan jaylarni kɵrsitidu. Biliximizqǝ muxu hil butpǝrǝslik jinsiy ǝhlaⱪsizliⱪ bilǝnmu munasiwǝtlik idi.
30 Qünki ɵzünglar huddi yopurmaⱪliri ⱪurup kǝtkǝn dub dǝrihidǝk,
Susiz ⱪuruⱪ bir baƣdǝk bolisilǝr.
31 Xu küni küqi barlar otⱪa xam piliki,
Ularning ǝjri bolsa, uqⱪun bolidu;
Bular ⱨǝr ikkisi tǝngla kɵyüp ketidu,
Ularni ɵqürüxkǝ ⱨeqkim qiⱪmaydu. □«otⱪa xam piliki» — yaki «otⱪa tǝrmǝq».
- a «I asmanlar, anglanglar!» — Muⱪǝddǝs Kitab boyiqǝ üq asman bar. «Tǝbirlǝr»ni kɵrüng. «Qünki Pǝrwǝrdigar sɵz eytti...» — muxu kitabta elinƣan «Pǝrwǝrdigar» bolsa, ibraniy tilidiki «Yaⱨwǝⱨ» degǝnning tǝrjimisidur. «Yaⱨwǝⱨ» Hudaning yǝnǝ bir ismi bolup, «Mǝnggülük Bolƣuqi», «Ɵzüm Bardurmǝn», «ǝⱨdisidǝ mǝnggü Turƣuqi Huda» degǝnni bildüridu. Tǝbirlǝrnimu kɵrüng.
- c «Aⱨ, gunaⱨkar «yat ǝl»...» — bu ⱨǝjwiy, kinayilik gǝp. Hudaƣa nisbǝtǝn Israil butpǝrǝs bir «yat ǝl» bolup kǝtkǝnidi. «Israildiki Muⱪǝddǝs Bolƣuqi» — Hudaning yǝnǝ bir ismidur. Bu isim bǝlkim, «Ɵzining Israil hǝlⱪigǝ birdinbir pak-muⱪǝddǝs bolƣuqi ikǝnlikini kɵrsǝtkǝn Huda wǝ Israil arisida pak-muⱪǝddǝs turƣuqi Huda» degǝn mǝnidǝ. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Hudani tilƣa alƣanda, bu isimni kɵp ixlitidu.
- f «ularƣa ⱨeq mǝlⱨǝm sürülmigǝn» — yaki «ularƣa ⱨeq zǝytun meyi sürülmigǝn».
- h «üzümzarƣa selinƣan qǝllidǝk, tǝrhǝmǝklikkǝ selinƣan kǝpidǝk...» — Yerusalemning ǝⱨwalini tǝswirlǝydu; u naⱨayiti ⱪil üstidǝ turƣanliⱪini, intayin muⱪimsiz ǝⱨwalda ⱪaldurulƣanliⱪini bildürsǝ kerǝk. «Zion» — yaki «Zion teƣi» bolsa Yerusalem xǝⱨiri, xuningdǝk muⱪǝddǝs ibadǝthana jaylaxⱪan taƣdur.
- i «Samawi ⱪoxunlarning Sǝrdari bolƣan Pǝrwǝrdigar» — «Yǝxaya» kitabida kɵp ixlitilidiƣan Hudaning bir nami. «Pǝrwǝrdigar bizgǝ azƣinǝ «ⱪaldisi»ni ⱪaldurmiƣan bolsa...» — «ⱪaldi» (Hudaning «ⱪaldisi») «Yǝxaya» degǝn kitabta kɵp kɵrülidiƣan tema yaki mawzudur. Israil hǝlⱪining kɵp ⱪismi Hudadin yiraⱪlixip kǝtkǝn bolsimu, Hudaning meⱨir-xǝpⱪiti bilǝn ularning arisida ⱨaman ɵzigǝ sadiⱪ bir «ⱪaldi» bolidu. «Sodom xǝⱨǝrigǝ ohxap ⱪalattuⱪ, Gomorraning ⱨaliƣa qüxüp ⱪalattuⱪ» — kona zamanlarda, (Ibraⱨim pǝyƣǝmbǝrning dǝwridǝ) bu ikki xǝⱨǝr Hudaning nǝziridǝ naⱨayiti rǝzil bolup, U asmandin ot-günggürtni yaƣdurup ularni pütünlǝy wǝyran ⱪilƣan. Ikki xǝⱨǝrning bügüngǝ ⱪǝdǝr ⱨeqⱪandaⱪ izliri ⱪalmidi («Yar.» 19-babni kɵrüng). Yǝxayaning demǝkqi bolƣini, Huda Ɵzigǝ sadiⱪ bir «ⱪaldisi» ⱪaldurmiƣan bolsa, Israilmu bu ikki xǝⱨǝrgǝ ohxax rǝzillik bilǝn tolup, ohxaxla pütünlǝy wǝyran bolup yǝr yüzidin yoⱪilip kǝtkǝn bolatti.
- k «I Sodomning ⱨɵkümranliri,... I Gomorraning hǝlⱪi, ...» — muxu yǝrdǝ, Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr ɵz hǝlⱪini Sodom ⱨǝm Gomorradikilǝrgǝ biwasitǝ ohxitidu.
- l «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪ» — muxu hil ⱪurbanliⱪ Hudaƣa atap toluⱪ kɵydürülǝtti.
■1:11 Zǝb. 50:8-14; Pǝnd. 15:8; 21:27; Yǝx. 66:3; Yǝr. 6:20; Am. 5:22
- n «dǝssǝp-qǝylǝxni kim tǝlǝp ⱪilƣan?» — «dǝssǝp-qǝylǝx» degǝn sɵz muxu yǝrdǝ bǝlkim hǝlⱪ elip kirgǝn nurƣunliƣan ⱪurbanliⱪ mallirining ibadǝthanining ⱨoylilirini dǝssigǝnlikini kɵrsitidu. Baxⱪa birhil tǝrjimisi «dǝpsǝndǝ ⱪilix».
- o «axliⱪ ⱨǝdiyǝ»lǝr — «axliⱪ ⱨǝdiyǝ» adǝttǝ «kɵydürmǝ ⱪurbanliⱪlar» ⱨǝm ƣa ⱪoxulatti. «huxbuy bolsa manga yirginqlik bolup ⱪaldi» — Musa pǝyƣǝmbǝrgǝ tapxurulƣan ⱪanunƣa asasǝn, ⱨǝr küni muⱪǝddǝs ibadǝthanida huxbuy yeⱪix kerǝk idi. «xabat küni» — bolsa xǝnbǝ küni bolup, Israillar üqün «muⱪǝddǝs kün»dur, bu ⱨeqⱪandaⱪ ix-ǝmgǝk ⱪilmay Hudaƣa seƣinidiƣan, ibadǝt ⱪilidiƣan kün idi. Yǝⱨudiylar bu künni «xabat küni», yǝni «(hizmǝttin) dǝm elix küni» dǝydu. Yǝnǝ 56-bab, 2-ayǝtni kɵrüng.
- ~18~ «Zomigǝrlǝrgǝ tǝnbiⱨ beringlar» — baxⱪa birhil tǝrjimisi, «Ezilgüqilǝrgǝ yar-yɵlǝk bolunglar».
- ~19~ «Silǝrning gunaⱨinglar ⱪip-ⱪizil bolsimu» — bu «ⱪizil ⱪurut» Yǝⱨudiylar bu ⱪurutni boyaⱪ yasax üqün ixlǝtkǝn.
- ~21~ «Sadiⱪ xǝⱨǝr ⱪandaⱪmu paⱨixǝ bolup ⱪaldi!?» — Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Yerusalem xǝⱨirini ǝslidǝ Hudaƣa sadiⱪ bir ayalƣa ohxax xǝⱨǝr idi, biraⱪ ⱨazir bir paⱨixǝ ayalƣa aylandi dǝp ohxitidu.
- ~23~ «Soƣa-salamlarni kɵzlǝp yürmǝktǝ...» — ibraniy tilida «Soƣa-salamlarni ⱪoƣlap yürmǝktǝ...».
- ~25~ «Israildiki ⱪudrǝt Igisi...» — Hudaning yǝnǝ bir namidur. Bu nam bǝlkim, «Israil hǝlⱪigǝ Ɵzining küq-ⱪudritini kɵrsǝtküqi Huda, Israilda turƣan naⱨayiti ⱪudrǝtlik, ⱪadir Huda» degǝn mǝnidǝ. Yǝxaya pǝyƣǝmbǝr Hudani tilƣa alƣanda, bu namni kɵp ixlitidu.
- ~27~ «uningƣa (Zionƣa) ⱪaytip kǝlgǝnlǝr» — muxu yǝrdǝ «ⱪaytip kelix» bǝlkim ikki ixni ɵz iqigǝ alidu. Birinqisi, kǝlgüsidǝ «towa ⱪilip, Hudaning yeniƣa ⱪaytidiƣanlar»; ikkinqisi, «yiraⱪ yurttiki ⱪulluⱪtin, sürgün boluxidin (yǝni Hudaning jazaliⱪ tǝrbiyisidin) qiⱪip Zionƣa ⱪaytip kǝlgǝnlǝr». «ⱪutⱪuzulup ⱨɵr ⱪilinix» — ibraniy tilida pǝⱪǝt bir sɵz bilǝn ipadilinidu. Bu sɵz ⱨǝm «bǝdǝl tɵlǝp, ⱪulluⱪtin ⱪutⱪuzup ⱨɵr ⱪilix»nimu ɵz iqigǝ alidu.
- ~29~ «dub dǝrǝhliri ... baƣlar...» — muxu «dub dǝrǝhliri» wǝ «baƣlar» xübⱨisizki, xu dǝwrdiki butpǝrǝslikkǝ alaⱨidǝ atalƣan jaylarni kɵrsitidu. Biliximizqǝ muxu hil butpǝrǝslik jinsiy ǝhlaⱪsizliⱪ bilǝnmu munasiwǝtlik idi.
- ~30~ «otⱪa xam piliki» — yaki «otⱪa tǝrmǝq».