65
Xudaning duagha bergen jawabi •••• «Yéngi ishlar», yéngi asman-zémin
1 Ezeldin Méni izdimigenlerge Méni sorash yolini achtim;
Men Özümge intilmigenlerge Özümni tapquzdum.
Méning namim bilen atalmighan yat bir elge Men: — «Manga qara, Manga qara» — dédim.
2 Biraq yaman yolda mangidighan,
Özining pikir-xiyaligha egiship mangidighan,
Asiyliq qilghuchi bir xelqqe bolsa Men kün boyi qolumni uzitip intilip keldim.□«yaman yolda mangidighan...» — ibraniy tilida «yaxshi emes yolda mangidighan...».
3 Yeni baghlarda qurbanliq qilip,
Ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp,
4 Ular qebriler arisida olturidu,
Mexpiy jaylardimu tünep olturidu;
Ular choshqa göshini yeydu,
Qazan-qachilirida herqandaq yirginchlik nersilerning shorpisi bar.□«ular qebriler arisida olturidu, mexpiy jaylardimu tünep olturidu» — mushu kishilerning mazarlarda, «mexpiy jaylar»da olturup tüneshtiki meqsiti, shübhisizki, «ata-bowilirining rohliri»gha dua qilip alaqilishish, shundaqla jin-sheytanlar bilen alaqilishish idi. Ölüklerning rohliri bilen alaqe qilishqa urunush Tewratta qet’iy men’i qilinidu.
5 Ular: «Özüng bilen bol,
Manga yéqinlashquchi bolma;
Chünki men sendin pakmen» — deydu;
Mushular dimighimgha kirgen is-tütek,
Kün boyi öchmey turidighan ottur!
6-7 Mana, Méning aldimda pütüklük turiduki: —
Men süküt qilip turmaymen — deydu Perwerdigar —
Belki hem silerning qebihlikliringlarni,
Shundaqla tagh choqqilirida isriq yaqqan,
Döngler üstidimu Méni haqaretligen ata-bowiliringlarning qebihliklirini birlikte qayturimen,
— Shularni öz quchaqlirigha qayturimen;
Berheq, Men ilgiriki qilghanlirini öz quchaqlirigha ölchep qayturimen.□«silerning qebihlikliringlarni, shundaqla tagh choqqilirida isriq yaqqan, döngler üstidimu Méni haqaretligen ata-bowiliringlarning qebihliklirini birlikte qayturimen» — taghlarning choqqiliri yaki döngler pat-pat butqa choqunidighan jaylar bolup qalatti. Shuning bilen Musa peyghember tagh yaki döngler üstide qurbanliq qilishnimu men’i qilghan. Ayette körsitilgen mushu qilmishliri, shübhisizki, butpereslik idi. «Berheq, Men ilgiriki qilghanlirini öz quchaqlirigha ölchep qayturimen» — bashqa birxil terjimisi: «Berheq, ularning qilghanlirini öz quchaqlirigha qayturuwétish Méning birinchi ishimdur».
8 Perwerdigar mundaq deydu: —
Sapaq üzümning «sarqindi shirne»si körün’gende,
Xeqlerning: «Uni cheyliwétip weyran qilmisun, chünki uningda beriket turidu» déginidek,
Men Öz qullirimning sewebidinla shundaq qilimenki,
9 Shundaq qilip Men Yaquptin bir nesilni,
Yehudadinmu taghlirimgha bir igidarni chiqirimen;
Shuning bilen Méning tallighanlirim zémin’gha ige bolidu,
Méning qullirim shu yerde makanlishidu.□«Men Yaquptin bir nesilni, Yehudadinmu taghlirimgha bir igidarni chiqirimen» — démek, Xuda «qaldisi»din, özige sadiq yéngi bir dewrni chiqiridu, ularni «muqeddes zémin»gha ige qilidu.
10 Méni izdigen xelqim üchün,
Sharon bolsa yene qoy padilirigha qotan,
11 Biraq Perwerdigarni tashlap,
Muqeddes téghimni untughuchi,
«Teley» dégen but üchün dastixan salghuchi,
«Teqdir» dégen but üchünmu ebjesh sharabni quyup qachilarni toldurghuchisiler,□«Teley» — (ibraniy tilida «Gad» déylidu) Suriyediki bir but. «Teqdir» — yene bir but — esli ibraniy tilida «meniy»; buning menisi «teqdir» «teqsimat, sanilish» idi.
12 Men silerni qilichqa «teqdir» qildim,
Silerning hemminglar qirghinchiliqta bash égisiler;
Chünki Men chaqirdim, siler jawab bermidinglar;
Men söz qildim, siler qulaq salmidinglar;
Eksiche nezirimde yaman bolghanni qiliwatisiler,
Men yaqturmaydighanni tallighansiler.
13 Shunga, Reb Perwerdigar mundaq deydu: —
Mana, Méning qullirim yeydu,
Siler ach qalisiler;
Mana, Méning qullirim ichidu,
Biraq siler ussuz qalisiler;
Mana, Méning qullirim shadlinidu,
Siler shermendilikte qalisiler;
14 Mana, könglidiki shad-xuramliqtin qullirim naxsha éytidu,
Siler köngüldiki azabtin zar-zar yighlaysiler,
Roh-qelb sunuqluqidin nale-peryad kötürisiler.
15 Isminglarni Méning tallighanlirimgha lenet bolushqa qaldurisiler.
Reb Perwerdigar séni öltüridu,
Hem uning qullirigha bashqa bir isimni qoyup béridu.
16 Shuning üchün kimki özige bir bextni tilise,
«Amin» dégüchi Xudaning nami bilen ashu bextni tileydu;
Kimki qesem ichmekchi bolsa,
Emdi «Amin» dégüchi Xudaning nami bilen qesem ichidu;
Chünki burunqi derd-elemler untulghan bolidu,
17 Chünki qaranglar, Men yéngi asmanlarni we yéngi zéminni yaritimen;
Ilgiriki ishlar héch eslenmeydu,
Hetta eske kelmeydu.
18 Eksiche siler Méning yaritidighanliqimdin xushallininglar;
Menggüge shad-xuramliqta bolunglar,
Chünki Men Yérusalémni shad-xuramliq,
Uning xelqini xushalliq bergüchi qilip yaritimen.
19 Özümmu Yérusalémdin shad-xuramliqta bolimen,
Shundaqla Öz xelqimdin xushallinimen;
Uningda ne yigha awazi,
20 Uningda yene birnechche künlük chachrap ketken bowaq bolmaydu,
Yaki waqti toshmay waqitsiz ketken boway bolmaydu;
Yüz yashqa kirgen bolsa «yigit» sanilidu,
Shuningdek gunahkar yüz yashqa kirip ölgen bolsa «Xudaning lenitige uchrighan» dep hésablinidu.□«Shuningdek gunahkar yüz yashqa kirip ölgen bolsa «Xudaning lenitige uchrighan» dep hésablinidu» — ademlerning köpinchisi nahayiti chong yashtila ölidighan bolghachqa, «yüz yashta ölgen» bolsa, peqetla «nahayiti bir yigit» dep qarilidu; xeqler uning gunah qilghanliqini bilip qalsa, uni «shunche yash turupla ölgen, choqum Xudaning lenitige uchrighan bolsa kérek» dep qaraydu.
21 Ular öylerni salidu, ularda turidu;
Ular üzümzarlarni berpa qilidu, ulardin méwe yeydu;
22 Ular yasighan öylerde, bashqa birsi turmaydu;
Tikilgen üzümzarlardin, bashqa birsi méwe élip yémeydu;
Chünki xelqimning künliri derexning ömridek bolidu;
Méning tallighanlirim özliri öz qoli bilen yasighanliridin öz ömride toluq behrimen bolidu.□«Ular yasighan öylerde, bashqa birsi turmaydu; tikilgen üzümzarlardin, bashqa birsi méwe élip yémeydu» — ibraniy tilida «ularning qurulushlirida bashqilar turidighan, ularning tikkinidin bashqilar yeydighan halet bolmaydu». «derexning ömri» — elwette intayin uzun bolidu; derexning özi intayin muqim, puxta yashaydu; sözler mushu jehetnimu ichige alsa kérek. «...öz qoli bilen yasighanliridin öz ömride toluq behrimen bolidu» — ibraniy tilida «öz qoli bilen yasighanliri özi upraydu» — démek, pütün ömride toluq ishlitidu.
23 Ularning qilghan emgiki bikargha ketmeydu;
Yaki ularning baliliri tughulghanda kélechiki toghruluq wehime mewjut bolmaydu;
Chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan nesildur,
Ularning perzentlirimu shundaq.□«Chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan nesildur» — yaki «chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan (zat)ning neslidur». Mushu terjimisi toghra bolsa «Perwerdigar bext ata qilghan (zat)» Mesihni körsetken bolidu, elwette.
24 We shundaq boliduki,
Ular nida qilip chaqirmastinla,
Men ijabet qilimen;
Ular dua qilip sözlewatqinidila,
Men ularni anglaymen.
25 Böre hem paqlan bilen bille ozuqlinidu;
Shir bolsa kalidek saman yeydu;
Yilanning rizqi bolsa topa-changla bolidu.
Méning muqeddes téghimning hemme yéride héch ziyankeshlik bolmaydu;
Héch buzghunchiliq bolmaydu, deydu Perwerdigar. □«Yilanning rizqi bolsa topa-changla bolidu» — Éren baghchisida Xuda yilan’gha: «Topa-changni yeysen» dégen lenetni chüshürgenidi. Biraq hazir uning yégenliri peqet topa-chang bolidu; u héch adem yaki bashqa haywan’gha ziyan yetküzelmeydu. ■Yesh. 11:6, 7, 8, 9; Mat. 18:3
- Yeshaya
- a
-
«yaman yolda mangidighan...» — ibraniy tilida «yaxshi emes yolda mangidighan...».
- b «(Ular)... baghlarda qurbanliq qilip, ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp...» — baghlar pat-pat «Baal» dégen butqa choqunidighan jaylar bolup qalatti. Qurbanliqni bolsa peqet ibadetxanidila qilsa bolatti; uningdin bashqa «qurban’gah»larni peqet tashlar yaki tupraq qatarliq tebiiy matériyallardinla yasighili bolatti. «Ularni xishliq supilar üstidimu köydürüp...» — yaki «xushbuyni xishliq supilar üstidimu köydürüp...».
- c «ular qebriler arisida olturidu, mexpiy jaylardimu tünep olturidu» — mushu kishilerning mazarlarda, «mexpiy jaylar»da olturup tüneshtiki meqsiti, shübhisizki, «ata-bowilirining rohliri»gha dua qilip alaqilishish, shundaqla jin-sheytanlar bilen alaqilishish idi. Ölüklerning rohliri bilen alaqe qilishqa urunush Tewratta qet’iy men’i qilinidu.
□65:6-7 «silerning qebihlikliringlarni, shundaqla tagh choqqilirida isriq yaqqan, döngler üstidimu Méni haqaretligen ata-bowiliringlarning qebihliklirini birlikte qayturimen» — taghlarning choqqiliri yaki döngler pat-pat butqa choqunidighan jaylar bolup qalatti. Shuning bilen Musa peyghember tagh yaki döngler üstide qurbanliq qilishnimu men’i qilghan. Ayette körsitilgen mushu qilmishliri, shübhisizki, butpereslik idi. «Berheq, Men ilgiriki qilghanlirini öz quchaqlirigha ölchep qayturimen» — bashqa birxil terjimisi: «Berheq, ularning qilghanlirini öz quchaqlirigha qayturuwétish Méning birinchi ishimdur».
- e «Sapaq üzümning «sarqindi shirne»si körün’gende, xeqlerning: «Uni cheyliwétip weyran qilmisun, chünki uningda beriket turidu» déginidek,...» — Qanaanda (Pelestinde) üzümdin «özi chiqqan» shirne bolsa intayin etiwarlinidu; sewebi, uningdin ishlinidighan sharab intayin mézilik bolidu. Shunga melum bir sap üzümdin mushu «sarqindi sharab» chiqqanliqi bayqalsa, u bashqa üzüm sapaqliri bilen qoshup cheyliwétilmeydu, «shirne chiqquche» ayrim qoyulidu. Shuning bilen Xuda Özige sadiq bolghan «qaldilar» Israilda bar bolsila, ularni yoqatmaydu. Biz yuqiriqi bablardin bilimizki, mushu «igidar» nesil (9-ayet) del «Perwerdigarning quli»ningki, yeni Mesihning neslidur.
- f «Men Yaquptin bir nesilni, Yehudadinmu taghlirimgha bir igidarni chiqirimen» — démek, Xuda «qaldisi»din, özige sadiq yéngi bir dewrni chiqiridu, ularni «muqeddes zémin»gha ige qilidu.
- g «Sharon bolsa yene qoy padilirigha qotan, Axor bolsa kala padilirigha qonalghu bolidu» — Sharon bolsa Pelestinning gherb teripide, esli intayin munbet jay idi. Shu rayon belkim Asuriye (hem kéyinki Babilliqlarning) bulangchliqliri tüpeylidin qaqasliship ketken bolushi mumkin. Axor bolsa sherqiy terepte bolup anche munbet emes idi. Israillar Axorda Xudagha qattiq asiyliq qilghanidi (Tewrattiki «Yeshua» 7-babni körüng). Biraq hazir u Xudaning lenitige uchrimay, munbet bolup kétidu. Pelestindiki bu ikki jay hem ariliqidiki barliq Pelestin zéminliri gherbtin-sherqqiche pütünley eslige keltürülidu, belki téximu awat ehwalgha keltürülidu, démekchi.
- h «Teley» — (ibraniy tilida «Gad» déylidu) Suriyediki bir but. «Teqdir» — yene bir but — esli ibraniy tilida «meniy»; buning menisi «teqdir» «teqsimat, sanilish» idi.
- i «Shuning üchün kimki özige bir bextni tilise, «amin» dégüchi Xudaning nami bilen ashu bextni tileydu» — Xudaning Öz qullirigha bergen wedilirini (8-14-ayettiki) emelge ashurghanliqini körgen xeqler Xudani bolsa «Amin» dégüchi Xuda (yaki «Amin»ning Igisi Xuda»), yeni mömin bendilirining dualirini anglaydighan Xuda, dep bilidu. «Amin» dégen sözning toluq menisi toghruluq «Tebirler», shundaqla «2Kor.» 1:20nimu körüng. «Kimki qesem ichmekchi bolsa, emdi «Amin» dégüchi Xudaning nami bilen qesem ichidu; chünki burunqi derd-elemler untulghan bolidu, chünki ularni közümdin yoshurdum» — Xudaning seltenitide bolghanlar burunqi (bolupmu öz gunahliri tüpeylidin peyda bolghan) derd-elemlerni ésige keltürmeydu; chünki Xuda Özi ularning gunah-sewenliklirini untughan bolidu.
- j Özümmu Yérusalémdin shad-xuramliqta bolimen, shundaqla Öz xelqimdin xushallinimen; uningda ne yigha awazi, ne nale-peryadlar ikkinchi anglanmaydu» — «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém» toghruluq azraq toxtitayli. Injildiki «Wehiy» dégen qisimgha asasen bilimizki, Mesih mushu dunyada ming yil hökümranliq qilidu. Shu hökümranliqidiki ehwal Yeshaya peyghemberning bésharitidek bolidu. U téxi axirqi «yéngi asmanlar, yéngi zémin» emes; chünki mushu ayetlerge qarighanda, ölüm dégen ish (meyli ademler uzun ömürlük bolsimu) téxi mewjut; gunah téxi mewjut; axirqi «yéngi asmanlar, yéngi zémin» menggülük bolidu; ularda ölümmu yoq, gunah yoq. Injildiki «Wehiy» 21-22-bablarni körüng. Mesih mushu dunyada ming yil hökümranliq qilidighan «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém» bizning menggülük «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»ning qandaq bolidighanliqini chüshinishimizge zor yardem béridu; bu ikkisining oxshash yerliri köp (mesilen, qorqunch, derd-elem yoqitilghanliqi); Xuda zamanlarning eng axirida ming yilliq «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»ni menggülük «yéngi asmanlar, yéngi zémin, yéngi Yérusalém»gha aylanduridu. Mesihning ming yilliq selteniti toghrisida «Tebirler»nimu körüng.
- k «Shuningdek gunahkar yüz yashqa kirip ölgen bolsa «Xudaning lenitige uchrighan» dep hésablinidu» — ademlerning köpinchisi nahayiti chong yashtila ölidighan bolghachqa, «yüz yashta ölgen» bolsa, peqetla «nahayiti bir yigit» dep qarilidu; xeqler uning gunah qilghanliqini bilip qalsa, uni «shunche yash turupla ölgen, choqum Xudaning lenitige uchrighan bolsa kérek» dep qaraydu.
- l «Ular yasighan öylerde, bashqa birsi turmaydu; tikilgen üzümzarlardin, bashqa birsi méwe élip yémeydu» — ibraniy tilida «ularning qurulushlirida bashqilar turidighan, ularning tikkinidin bashqilar yeydighan halet bolmaydu». «derexning ömri» — elwette intayin uzun bolidu; derexning özi intayin muqim, puxta yashaydu; sözler mushu jehetnimu ichige alsa kérek. «...öz qoli bilen yasighanliridin öz ömride toluq behrimen bolidu» — ibraniy tilida «öz qoli bilen yasighanliri özi upraydu» — démek, pütün ömride toluq ishlitidu.
- m «Chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan nesildur» — yaki «chünki ular Perwerdigar bext ata qilghan (zat)ning neslidur». Mushu terjimisi toghra bolsa «Perwerdigar bext ata qilghan (zat)» Mesihni körsetken bolidu, elwette.
- ~14~ «Yilanning rizqi bolsa topa-changla bolidu» — Éren baghchisida Xuda yilan’gha: «Topa-changni yeysen» dégen lenetni chüshürgenidi. Biraq hazir uning yégenliri peqet topa-chang bolidu; u héch adem yaki bashqa haywan’gha ziyan yetküzelmeydu.
■65:25 Yesh. 11:6, 7, 8, 9; Mat. 18:3