PULU YEMONGA BOKUNE IMBI MOLEMO MARENGA UNGU PULUME
1. aposel
I ungumu Giriki ungumu, akumu kongono-imbi mele. Akumunge ungu-pulumu “lipe mundolimu”. Akumu isipe mele: Papua Nu Gini gapomanomone ye molo ambo te mako topa, Asitaralliya molo Amerika molo Japane lipe mundupelie nimbendo: “Nu akune puku olionga keremo nindiku, olionga kongonomo tendeko, molani pu.” nilimele yembo akumu “yembo aposollo” mele.
Yesusi ou ye mare mako topalie “Na lombili waa.” nirimu ye akume “lombili andoli yema” nilimolo. (Akumunge pulumu inie anjokondo 10. disaipel molemo.) Pe Yesusini kanu yemando nimbendo: “Nanga kongonomo tendangi pangi.” nimbe lipe mundorumu kinie eno Giriki ungune imbi leko “aposolloma” niringi. Akumunge i Pulu Yemonga bokune kewa ungune naa topo, Umbu-Ungune kanu kongono-imbimu lemolondo ‘Yesusini “Nanga kongonomo tende-paa.” nimbe lipe mundorumu yema’ nimbu bokune torumulu molemo.
2. arapela lain
Pisini ungune “ol arapela lain” kinie “ol manmeri bilong ol arapela lain” kinie inie anjokondo 15. haiden kinie, aku ungume wale awisili Giriki ungu telumu, aku Giriki ungumunge pulumu “ol arapela lain”, Umbu-Ungune “yembo talape lupe lupema” molo “koleamanga lupe lupe yemboma”. Nalo Juda yembomane iungumu niringi akumu Juda yemboma naa moloringi yembo lupemando niringi. “ulsukundu yemboma” molo “Kewa yemboma” ningendo aku siku niringi. ‘Eno enono Pulu Yemonga yemboma, yembo paa peangama. Yembo talape lupema yembo kerime, yembo ulu pulu keri telime.’ ningu pilkulie aku siku niringi. “arapela lain” nimbe molemo ungu mare Umbu-Ungune
Mateyu 4:15, 12:18,21, 20:19,25, Lipe Mundorumu Yema 4:25, 9:15, 13:44-48, Pe-Korini 11:26, Romo 1:13, 2:14,24, 9:24, Gallesia 1:16, 2:2,8,9,12, 3:8, Epesasi 3:1 molemo.
Wale mare “arapela lain” bokune molemo akumunge ungu te inie anjokondo 14. Grik molemo mele kananila.
3. baim bek
Ingillisi ungune “ransom”.
Yesusini olionga nimbe tenderimumunge ungu tondolo talo molemo, te “baim bek”, te “kisim bek”. Nalo Giriki ungune pondeanga telu sipela. ‘Yesusini olionga nimbe tenderimu mele paa piliembo.’ ningulie Pulu Yemonga bokune iungu talo pea mimi siku kanoko pilieyo. Pisini Baipelena kinie Umbu-Ungune kinie kanokolie
Ou-Timoti 2:6 kinie (“baim bek”),
Taitasi 2:14 (“kisim bek”) molemo mele mimi siku kanani. Giriki ungune pondeanga telu sipemo.
Ou-Pita 1:18-19 (“baim bek”) akumunge Giriki ungumu kinie
Taitasi 2:14 kinie (“kisim bek”) paa nondopa telu sipe mele.
Giriki ungumunge ungu pulumu Pisini ungune “lusim”. Umbu-Ungune “ ‘Wendo pupili.’ ningu liku ulsu mundulimele”, molo “ ‘Wendo pupili.” ningu kune llokomo wendo limelenje.”
Gallesia 3:13 (“kisim bek”) kinie 4:5 (“baim bek”) kinie Giriki ungumu telu sipemola, nalo akumunge pulumu “baim na lusim”.
Ou i siku mele teringi: Yembo tene yembo te ‘Yunge kongonomo tendepili.’ nimbe topo topa lipe yunge ulkena memba ombalie, kou mone te naa sipe mele naa kalopa, ka kongono mele sirimu. Kanu kendemande yembomo ulsu pumbe aulke te paa naa lierimu. Kamu-kumu kanu yemonga kongono tendeli kendemande yembomo mindi molorumu. Yuyu ulsu pupe kowa pulkenje nokoli yemone kelepa lipelie ‘Paa mindili nopili.’ nilke. Pe yembo tene kanu kendemande yembomo mindili sipe kongono tendepa kapola naa molorumu mele kanopa kondo kolopa ‘Wendo omba pupe we molopili.’ nimbelie, kendemande yembomonga nokoli yemo kou mone molo melte sirimu kinie nokoli yemone ‘Kendemande yembomo we omba pupili.’ nimbe ulsu lipe mundorumu. Kendemande yembomo altopa yando limbe aulke te molo. Yembo tene yunge wendo pumbe aulkemo topo topa lsimumunge yu ulsu ombalie kamu kapola we molorumu. “baim na lusim” akumunge ungu pulumu aku sipe mele.
kisim bek akumunge ungu pulu te inie anjokondo 21. molemo nalo Ingillisi ungune kinie Pisini ungune kinie apuruku boku tongendo pereko alowa malowa teko tolemele.
Ingillisi ungune we yembomane “ransom” nilimolo akumunge pulumu isipe: Ye marene yembo te wa liku mengo puku lopi teko mondokolie, ungu te yando ningu munduku, “Eno kou pape anderete tausini kina siku mundunge kinie iyembomo ‘We pupili.’ nimbu ulu te naa temolo. Molo “Naa simolo.” ningi liemo yu topo kondomolo.” ninge. Aku telemele kinie kou monemondo Ingillisi ungune “ransom” nilimolo. Kou monema kinie, wa liku mondolemele yembomonga konde mololi ulu pulumu kinie, kapola kapola mele telemo. Kou monema anjo siku mundunge kinie kolo wangoko likulie “Yembomo we pupili.” ningu yando siku mundulimele. Molo kou monema kolo wangoko naa singi liemo yembomo sike toko kondongenje. Pundu mele tolemele nalo paa sike pundu molo.
Pulu Yemonga bokune aku sipe melela. Nalo “Yembomo topo topa lipe wendo lsimu” mele Umbu-Ungune naa nilimela. Melema sitowana topo toko limele. Akumunge
Mateyu 20:28, Mako 10:45 akune Yesusini olionga nimbe tenderimu akumu Umbu-Ungune “baim bek” nimolondo ungu sumbi nili te naa pilierimulu. Akumunge
Mateyu 20:28 isipu mele torumulu molemo: “ ‘Ulu pulu kerimene yemboma altopa ka sipe nokolemo mele naa tepili, kapola molangi kene na yembo awisilinge nimbu pundu tondopo nanga kangimu sipu, enonga kolo wangopo kolondambo.’** nimbe orumu.” nirimu.”
Ou-Timoti 2:6 paa telu sipemo.
LLuku 21:28 (“kisim bek”),
Ipuru 9:12,15 (“baim bek”).
Romo 8:23, Ou-Korini 1:30, Epesasi 1:7,14, 4:30, Kollosi 1:14, Ou-Pita 1:18-19, Kambu 18:16 kananila.
Lipe Ora Sirimu 5:9, 14:3,4 Giriki ungune “yunge mememone topo topa lsimu” mele, akumu Pisini ungune “baim bek” molemo. Umbu-Ungune “topo topa lsimu” nilimela nalo pilku sundulimelanje? Ingillisi ungune mare “purchase” molopa, mare “redeem” molemo.
Lipe Ora Sirimu 5:9 kinie 14:4selo Giriki ungune sike “ ‘Pulu Yemonga molangi.’ nimbe mememone topo topa lsimu.” molo “Pulu Yemo simbendo topo topa lsimu.” mele nimbu tolemela.
4. Belsebul
5. bikman
“bikman” kinie “bikpela” kinie laye lupe lupe. Yesusindu “Bikman” niringi Umbu-Ungu bokune “Ye Nomimu” molemo. Akumunge pulumu “ye nokolimu” mele, Pisini ungune “Bos” nilimelela. Kanu yema yu yemboma nokongendo namba molemo mele. ‘Yemboma yunge kongono kendemande yema.’ ningu pilkulie Yesusindu “Bikman” niringinje. Boku LLuku mindi molemo (5:5, 8:24,45, 9:33,49, 17:13). (Ingillisi ungune “master”.)
6. bikpela
“bikpela” kinie “bikman” kinie laye telu sipe. Yesusindu “Bikpela” niringi, akumu ‘Yu enonga imbi mololi yemo. Eno manie, yu ola.’ ningu yu aku siku niringi mele. Imbi talo pea Umbu-Ungune “Ye Nomimu” nilimela nalo “Bikpela” Pisini ungune lombili puku manda manjiku “Awilimu” niringi mele pilipulie bokune torumulu molemo. Miti yembomane i imbimundu “Nomi” nilimele. Ingillisi ungune wale awisili “Lord” molopa (
Mateyu 7:21, 8:25, 15:22, Mako 5:19, LLuku 5:8, 6:46, Jono 6:68, Lipe Mundorumu Yema 2:36, Romo 1:3), wale mare “Master” molemo (
Mateyu 6:24, Mako 13:35, LLuku 14:21, Romo 14:4). Wale mare “Awilimu” nilimo kinie Pulu Ye Yawendo nilimo (
Mateyu 1:20-24, Mako 12:11, 29-30,
LLuku 1:6,9,11, 19:38, Lipe Mundorumu Yema 2:34, Ipuru 7:21, 8:8-11).
7. bikpris
(Inie anjokondo 34. pris 34.2. kanani.)
8. bilip
Akumunge ungu pulumu nambolkaye? Mimi siku naa pilkulie, yemboma mane siku Kewa ungune nilimele mele manda manjiku “bilip teangi.” nilimele akumu kapola naa tekemo. Ungu pulumu mimi siku pilkulie yemboma Umbu-Ungu mindi leko ningu silimelanje papu. “bilip” akumunge pulumu isipe mele:
Te: Kango te unjona ola molomba kinie lapane nimbendo: “Nu pou ningu manie oni kinie nu naa topili kangulupu limbo.” nimbé kinie kangomone ‘Sike nikimu.’ nimbe tondolo mundupe pilipelie mini-wale naa mundupe walu pou nimbe manie ombá. Aku temba kangomone “bilip” tepa aku temba.
Te: Yembo tene nimbendo: “Opali ye nomi poraminisamo ombá kene ya maku tamili wangi.” nimbé kinie “Sike nikimu.” ningu pilkulie yu ombá kanongendo puku maku toko nokoko molonge. “bilip” tekolie aku siku tenge.
Te: Yembo tene Pulu Yemonga bokune kanomba kinie “Nu mindili naa nani.’ nimbe Yesusi nunge nimbe kolo wangopa kolondorumu.’ nimbé kanopalie, ‘Sike aku terimu.’ nimbe tondolo mundupe pilipelie yu konopu pe nipili ‘Kolea kerine pupu mindili naa nombo.’ nimbe pilimbe.
Akumunge Kewa ungune “bilip” Umbu-Ungune topele topo bokune tomolondo walu naa torumulu. Ungu pulumu mimi sipu pilipulie topele topo bokune torumulu. Wale mare “ ‘Sike.’ ningu tondolo munduku pilieringi.” torumulu nalo wale mare “Sike.” mindi we molomba kinie pilku sundunge kinie ungu pulu te torumulu molemo.
Jono 3:16 “manmeri isave bilip long en” akune “long en” akumunge pulumu nambolkanje? Isipe melenje: “ ‘Yu Pulu Yemone sike lipe mundorumu yemo. Sike olio lipe tapondopa mindili nolemela aulkena wendo limbe yemo.’ ningu tondolo munduku pilinge yemboma”, aku sipe mele. Akumunge alieli “bilip” topele topo bokune tomolondo ungu pulumu mimi sipu pilipulie bokune torumulu molemo.
Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie ungu talo “believe” kinie “faith” kinie molemo. Ungu pulumu Umbu-Ungune nimolondo manda molo. Giriki ungune imbi talo paa nondopa telu sipe mele, nalo “believe” akumu ulu te telemolo; “faith” akumu meltenga imbimu. “faith” konopune pelemo kinie manda “believe” telemolo. Nalo Pisini ungune kinie Umbu-Ungune kinie ungu telumu mindi bokune toringi molemo.
Ingillisi ungune “believe” ungu mare:
Mateyu 8:13, 9:28, 27:42, Mako 5:36, 9:23,24, LLuku 1:20, Jono 1:7,12,50, 3:12,15,16,18,36, 4:39,41,42, 6:29-47, 12:44-46, 20:8,25,27-31, Lipe Mundorumu Yema 5:14, 9:42, 16:31, 17:12, 18:8, Romo 1:16, 3:22, 10:9-11, Ou-Timoti 4:12, Pe-Timoti 1:12.
Ingillisi ungune “faith” ungu mare:
Mateyu 8:10, 14:31, 21:21, Mako 2:5, 5:34, LLuku 7:50, 18:42, Lipe Mundorumu Yema 3:16, Gallesia 2:16 wale talo, 20, 3:wale awisili,
Ou-Timoti 1:4,5,14,19, 2:15, Ipuru 10:22,38, 11:pali.
9. devil
Iungumu Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie molemo. Akumu Setenenga ungu pulu te pelemo imbi te (
Mateyu 4:8-11). Inie anjokondo 42. Seten kananila. “devil” akumunge ungu pulumu “kolo topa kote tendelimu” kinie “ungu bulkundu nindelimu” kinie. Yu Pulu Yemonga kumbikerena yembomanga kolo topa kondi tolemo yemo. Jopo 1:6-12 kanani. Akune “Setene” nimbe molemo.
Ingillisi ungune “devil” ya molemo lupe, Pisini ungune “tewel” akumu Umbu-Ungune “mini”, akumu paa lupe. “devil” akumu Umbu-Ungune “depele” molemo. Pisini Baipelena “devil” naa toringi, naa molemo. “Satan” mindi toringi molemo.
Lipe Ora Sirimu 12:9 mindi ungu pulumu tongendo Baipelena “Man I Save Kotim Olgeta Manmeri” toringi molemo.
Giriki ungune kinie Umbu-Ungune kinie
Mateyu 4:3 “kondi tolimu” molopa,
Mateyu 4:5,8, LLuku 4:2,3,5,6,13 “depelemo” molopa,
Mateyu 4:10, LLuku 4:8 “Setene” molemo. Kurumenga nomi depelemo yu molemo mele
Jono 8:44, Ou-Pita 5:8, Jono Kumbi Lepamo 3:8 molemo.
Lipe Ora Sirimu 12:9,10, 20:2, Ou Pulu Pulu 3:1,2,14,
Mateyu 25:41, Lipe Ora Sirimu 20:10 kananila.
Yu ma-koleamonga ye-nomi kingimu (
Mateyu 4:8-9, Jono 12:31, 14:30, 16:11, Pe-Korini 4:4, Epesasi 2:2, Jono Kumbi Lepamo 5:19), nalo yunge tondolomo manie, Pulu Yemonga tondolomo olandopa mele nilimo ungu mare pea
Mateyu 4:8-11, Epesasi 6:11, Ipuru 2:14, Jemisi 4:7, Jono Kumbi Lepamo 3:8, 4:4 molemo.
Pe-Timoti 3:3 kinie
Taitasi 2:3 kinie Giriki ungune paa telu sipe mele molemo nalo akune Pollone depelemondo naa nirimu, we-yembomando nirimu pilkulie Pisini ungune kinie Ingillisi ungune kinie ungu pulumu topele toko bokune toringi.
Ingillisi ungu pilku imbi kanolemele yembomando isipu nikimulula: Giriki ungune “dimon” akumu “kuru” mindi, nalo wale mare Ingillisi ungune lawa teko “devil” toringi molemo. “devil” paa telumu mindi molemo, akumu Setene. Pulu Yemone kurumenga nomi “depelemo” kinie kurume pali tepe nomba mindi pelemo pembamonga ‘mindili nongo molko mindi pangi.’ nimbe tepa mimi tepa kalorumu akune Kirasinge yembo naa molko ulsu molemele yemboma lipe mundumbela (
Mateyu 25:41). Akune kurumendo “angelloma” nimbe molemo.
Pe-Pita 2:4 kepe. Eno kepe depelemo yu kepe ou mulu koleana angelloma moloringi ungu talo
LLuku 10:18, Lipe Ora Sirimu 12:7-12 molemo. Aisaya 14:12-15 yundu nirimulanje.
10. disaipel
Giriki ungumunge ungu pulumu “Mane sili ye te lombili puku ungume pilimele yemboma.” (
Mateyu 10:24,25). Pisini ungune ou kumbi leko toringine ya “skulboi” molopa, pe toringimunge “sumatin” molemo. (Yesusinge temane peangamo molemo bokumenga Giriki ungumundu Ingillisi ungune wale awisili “disciple” molopa, wale mare “student” molopa, “pupil” molemo.) Mendo Imbo-Ungune “yunge ki-sipi kanoli yema” nilimele, akumu peangala. Akumu Ingillisi ungune “aperendisi (apprentice)” mele. “Yesusi lombili andoko yuni terimu mele wamoko kanoringi yema” nilimela-lanje.
Umbu-Ungune “Yesusinge lombili andoli yema” bokune torumulu molemo akumunge pulumu
Mateyu 4:18-22 molemo. Wale mare bokune “lombili andolime” nimbe molemo kinie ye rurepondo nilimo. Nalo yembo mare pea yu paa taki-teki lombili puku yunge ungumu pilku lsingila, akumendo wale mare bokune “lombili andolime” molo “lombili andoli yemboma” nimbe molemola. Mare amboma (
Lipe Mundorumu Yema 1:14, LLuku 23:49, 8:1-3.) We yemboma yuni ulume tepa ungume nirimu mele ‘Kanamili. Piliemili.’ ningu yu walse walse lombili puringila, nalo we mele, kamu molo (
Mateyu 4:25, Jono 6:60,61,66-69). No Lindeli Jononga lombili andolimenga ungu talo
Mateyu 9:14, 11:2 molopa (Yesusinge lombili andolime 11:1 kanumu), Parisimenga lombili andolime
Mateyu 22:16 molopa, Mosisinge lombili andolime
Jono 9:28 molemo. Olio pali Yesusinge lombili andolime molemolo mele
Jono 8:31 molemo. Nalo Yesusini nimbendo: “Na we lombili naa wangi.” nirimu (
LLuku 12:49-53, 14:25-27,33, Mateyu 10:17-18,21-25,32-33,34-39). Yesusinge lombili andoli ye rureponga imbime
Mateyu 10:1-5a molemo.
(Inie anjokondo 38. Sadyusi kananila.)
Yesusi mana molorumu kinie Parisi yema kinie Sadusi yema kinie Pulu Yemonga ungu-manema nokoringi ye talape talo moloringi. Enone pali Pulu Yemonga ungu-manema pilku tenge panjiku tengendo mindili siku teko moloringi nalo yembomane ‘kangikundu mindi kanangi.’ ningu aku teringi. Konopune sukundu eno ye sumbi nilime naa moloringi nalo ‘Ye sumbi nilime molemolo. We yemboma teko kenjeli yemboma molemele.’ ningu we yemboma kinie telune tapu toko naa moloringi. We yemboma kanoko keri kanoko eno enono aku-siku konopu talo pepa topele mapele toli yema moloringimunge No Lindeli Jono kinie Yesusi kinie elone kanu yema iri tokolo “Kolo toli wambiyemonga waloma molemele.” niringili (
Mateyu 3:7 (Parisime kinie Sadusime kinie), 12:34, 23:33). Enone ‘Yembo ulu pulu keri telime” niringi yemboma Yesusi kanu yemboma kinie molopa ga norumu kulu kanokolie ‘Yesusi yu kepe ye kerimu.’ ningu pilieringi (
Mateyu 9:9-13, LLuku 7:36-50, 18:9-15).
Yesusi kinie konopu keri panjiku ‘Yu nimbe kenjimbe kinie yu mongo lipu simolo.’ ningu yu taki-teki ungu mare walseringi mele ungu pulu te
Mateyu 16:1* molemo. Yesusindu “Nu sike Pulu Yemonga Malo molenonje kanamili liku ora si.” niringi ungu mare
Jono 2:11* molemo. Yesusini eno kanopa keri kanopa, wale awisili eno iri torumu. Iri torumu mele ungu te telune mindi kanoni liemo yuni “Eno topele mapele toli yema.” nirimu mele
Mateyu 23:1-36 molemo kanani. Te
LLuku 11:37-54. Topele mapele tolimunge ungu pulumu inie anjokondo 47. tupela maus molemo.
Parisimene Pulu Yemonga ungu-manemanga ungu-mane awisili olandopa olandopa eno enono pilku ningu panjeringila. ‘Parisime kinie Sadusime kinie enone teko kenjilimele mele paa aku siku naa teangi.’ nimbendo Yesusini ungu iko topa “Kanu yemanga pillawana mundulimele mele isi akumu paa naa liengi.” nirimu (
Mateyu 16:6,11-12). Inie anjokondo 49.yis kananila. Enone Mosisini Pulu Yemonga ungu mane sirimume paa mindili siku pilku teringi nalo yemboma konopu naa mondoringi. ‘Yesusi Pulu Yemone mana naa lipe mundorumu.’ ningu yu toringila. Ungu mare
Mateyu 21:28-32, LLuku 5:27-31, 7:29-30,33-35,36-50, 18:9-14, Jono 8:1-11, Mateyu 21:33-46, 22:1-14,15-22,34-40,41-46.
Nikodimasi yu Parisi yemo molopa, konopu alowa tepa ‘Yesusi sike.’ nimbe tondolo mundupe pilierimu ungu mare
Jono 3:1, 7:50-51, 19:39 molemo.
12. giaman, “man bilong giaman”
(Inie anjokondo 47. tupela maus kanani.)
13. God, god giaman
“God” akumu yembo tenga sike imbimu molo. Akumu yunge kongono mele, molo yu molemo mele imbimu. “Poraminisa” molo “peremia” nilimolo akumu yembo tenga imbi molola. Yunge kongonomo. Nalo pe yu yuyula imbi lepo “Poraminisa” molo “Peremia” nilimolo. Ungu “god” aku sipe melela. Aku ungumunge pulumu isipe mele: ‘Yembo te olio mana yemboma kinie melema pali nokolemo yembomo.’ nimbu pilipulie, yu popo topo melema kalopo silimolo yembomo. Yembo talape lupe lupemane “god” lupe lupela nilimele. Marene “Enamo olionga god” nilimele; marene “Olimu olionga god” nilimele; marene “Opa telemolo kinie god tene olio lipe tapondolemo” nilimele; marene “God tene poniema nokolemo” nilimele. Paa awisili. Awisili “ye” ningu, mare “ambo” niringi (Wendo Oringi 32, Josua 24:2,14-18,23-24, Nokoli Yema 16:23-30, Ou-Samuele 5:1-5, Ou-Kingime 18:16-40, Jeremaya 2:11, Konana 115,
Lipe Mundorumu Yema 19:23-28). ‘Olio nokolemo pulu yemo.’ molo ‘Olio nokolemo pulu ambomo.’ ningu yembo molo kongi mele mare toko kondoko popo toko siringi. Umbu yembomane kurumendo ‘Olio nokolemele.’ ningu popo toko koyoringimunge ungu te
Ou-Korini 10:14-22 molemo.
Nalo olione “God sikemo yuni melema pali tepa mimi tepa, yemboma kinie melema pali nokolemo. Naa nokolkanje naa lelka.’ nimbulie yu melemanga pali pulu yemo.’ nimbu yu imbi lepo “Pulu Yemo” nilimolo (
Jono 1:1-4, Lipe Mundorumu Yema 14:8-17, 17:16-31). Yembo marene yundu “Ola Yemo” nilimele mandala. Miti yembomane nomune yembomanga imbi te mengo ongolie “Anutu” nilimele. Ye telumu.
Kanu Pulu Yemo yunge sike imbi naweye? Yu ulume telemo mele pilkulie yunge imbi lupe lupe lemele, nalo te sike yunge imbimu “Yawe”. Akumunge pulumu Wendo Oringi 3:14-15 molemo (Pisini Baipelena ungu pulumu molemo).
14. Grik
Romo yembomane koleamanga pali opa teliku andoko yemboma toko manie munduku gapomano molko yemboma naa nokangi Giriki yembomane aku teringi. Giriki yembomanga ye Allekisanda yu paa opa tondolo mundupe teli yemo, yuni koleamanga pali yunge ele-yema memba andopa koleama topa kalopa mundupe nokorumu. Ya Papua Nu Gini ou Kewa yembomane gapomano moloringi kinie Pisini ungu kinie Ingillisi ungu kinie anjo anjo purumu kinie yembo awisili pilku lieringi mele Allekisanda Giriki gapomano ye awilimu molopili koleamanga pali Giriki ungumu pilku lieringi (
Jono 19:20, Lipe Mundorumu Yema 21:37). Pulu Yemonga Ungu Kondemo molemo bokune (Nupella Tesamene) Ou-pulu-pulu Giriki ungune toringi. Pe Romo yemboma gapomano moloringi kinie koleamanga pali yembomane Giriki ungu niringi. Yesusi mana andopa molorumu kinie aku siku niringila.
Pulu Yemonga bokune wale mare Giriki ye molo Giriki yemboma nimbe molemo kinie paa sike Giriki yembomando nirimunje, mimi sipu naa pilimolo (
Jono 12:20).
Nalo ya umbu yembomane ulsukundu yembomando “Kewa yemboma” nilimele mele aku sipe wale awisili Juda yembomane Juda yembo naa moloringi yembo lupemando ungu iko mele toko “Giriki yemboma” niringi. Pisini ungune wale mare “Grik” molopa, wale mare “arapela lain” molemo (
Lipe Mundorumu Yema 14:1, 16:1,3, 17:4, 18:4, Romo 1:14,16, 2:9,10, 10:12, Gallesia 3:28, Kollosi 3:11). Inie yakondo 2. arapela lain nimbe molemo aku sipe mele.
15. haiden
Pisini Baipelena iungumu
Mateyu 6:7,32, 18:17, molemo. Giriki ungu telumunge Pisini ungune ungu talo bokune molopa, Ingillisi ungune ungu yepoko molemo. Giriki ungumunge ungu pulumu inie yakondo 2. arapela lain nimbe molemo.
16. hetman
Kanu yemo yembo talape te nokolemo yemo. Akume Umbu-Ungune “tapu yema” nilimolo. Pulu Yemonga Ungu Konde Molemo Bokune “tapu yema” nimbe molemo akumenga kongono talo pelemo.
17. hetpris
(Inie anjokondo 34. pris, 34.3. kanani.)
18. katim skin bilong pikinini man
Ou-pulu-pulu, Isirele yembomanga pulu-pulu anda-kolepa Eporayamo, yunge imbi Eporamo liepili, yu molorumune Pulu Yemo omba yu sewe anjipe kamu-kumu pulu lemba mele ungu te nimbe, nimbe panjipe mi lierimu. Eporamonga imbimu alowa tepa “Eporayamo” nimbe imbi lepa, ‘Eporayamo kinie yuni kalopa limbe yemboma kinie nane “Eno-kinie tembo.” nimbu, nimbu panjipu mi lierindu ungumu kamu pepa mindi pupili kene.’ nimbe yundu “Kangomanga kangi te kopisiengi.” nirimu. Aku temanemo kinie ungu-manemo Ou Pulu Pulu 17:pali molemo (17:10-12). Akumunge ungu mare Ou Pulu Pulu 34:14-17, Wendo Oringi 12:48, 4:24-26, LLipai 12:3 molemola. Kanu ungu manemo pilkulie Isirele yembomane yandopa yandopa, kinié kepe, kangomanga kangi te kopisilimele.
Kangi te kopiseringi mele isipe: Ombe pundune kangi te we angilimo akumu kopisiku makaye teko wendo liku toko lteringi. Kanu ungu manemo pilkulie No Lindeli Jono kinie Yesusi kinie kango kikiselo molangili aku sikula tekolie imbi siringi (
LLuku 1:59, 2:21). Kangoma kanoko lsingi kinie pe koro te omba pupe wale engaki sipemo wendo orumu kinie aku siku teringi. Wale engaki sipe akumu Sambate Walemo liemo kanu ulumu munduku siye naa kolko we teringila (
Jono 7:22-23).
Isirele yembomane aku siku teringimunge enonga imbi leko “kangi kopisilimele yemboma” niringila. Isirele yembomane Isirele yembo naa moloringi yemboma konopu keri panjikulie imbi keri mele lengendo “kangi naa kopiseli yemboma” niringi. Aku mele ungu mare Ou Pulu Pulu 34:14, Nokoli Yema 14:3, 15:18,
Lipe Mundorumu Yema 7:51, Romo 2:25,29, Ou-Korini 7:18,19, Gallesia 5:2-6 molemo.
Gallesia 2:7,8, Kollosi 2:13, 3:11 akune Giriki ungune “kangi kopiselime” kinie “kangi naa kopiselime” nimbe molemo nalo Pisini ungune kinie Umbu-Ungune kinie Ingillisi ungune boku mare kinie ungu pulumu sumbi sipe molemo.
Gallesia 2:12, Kollosi 2:11 akune Giriki ungune molemo mele sumbi sipe molemo.
Isirele yembomando pe imbi talo leko “Juda yemboma” niringila kanumene pilkulie, ‘Olio ungu manemo pilipulie kangomanga kangi te kopisilimolomonga Pulu Yemone olio yembo sumbi nilime nimbe kanolemo.’ ningu pilieringi. Nalo Pollone “Molo!” nirimu. “Pulu Yemone kangimu kanopa yemboma naa apurulimo. Konopune sukundu kanopa yemboma apurulimo.” nirimu (
Romo 2:25-29, 3:20-30).
Juda ye mare ‘Yesusi Kirasi sike.’ ningu tondolo munduku pilku Kirasinge yemboma molkolie, i siku mele niringi: “Juda yembo naa molemele yembo lupema ‘Kirasinge yemboma molamili. Pulu Yemone olio yembo sumbi nilime nimbe kanopili.’ ningu iungu manemo pilku kangimu naa kopisengi liemo Kirasinge sike yemboma paa manda naa molonge.” niringi (
Lipe Mundorumu Yema 15:1,5, Gallesia 6:12-13). Nalo Pollone nimbendo: “Nikimili mele paa molo! ‘Kirasinge yemboma paa sike molamili.’ ningulie Kirasini olionga nimbe tenderimu mele olandopa ungu mane tene pilku liku teko molonge kinie paa teko kenjinge. Paa uluri kapola naa tepa naa lipe tapondomba.” nirimu (
Ou-Korini 7:18, Romo 4:9-12).
19. kaunsil
Juda yembomanga kanjollomonga ungu mare
LLuku 9:22, 22:66, 23:50, Lipe Mundorumu Yema 4:5-6, 5:21,27,34, 22:30, 23:1-9,15,20,28 molemo. Romo gapomanomone Juda yemboma nokorumu, yunge ungu manema olandopa nalo Juda yemboma enono enonga ungu manema pilkulie teringila. Juda yemboma teringi mele kinie moloringi mele kinie enonga kanjollo yemane nokoringi. Ye tere paono tene wane kanjollo yema moloringi. Te Pulu Yemo popo tondoringi ye awili olandopamo, yu kanjollo yemanga nokorumu ye peresidendemo. Kanjollo sukundu Pulu Yemo popo tondoli ye awili mare Sadusi yema moloringi; ungu manema pilku mane siringi ye mare Parisi yema moloringi. Kanu yemane Yesusi kinie Pita Jonoselo kinie Pollo kinie enonga kotema pilieringi. Kanoni ungu mare
Mateyu 26:57-67, Lipe Mundorumu Yema 4:1-22, 5:17-42, 22:30, 23:6-9, Jono 3:1,10 molemo. Ungu mare inie 11. Farisi kinie 38. Sadyusi kinie molemola.
20. kingdom bilong God, kingdom bilong heven
I ungu talonga Mateyuni alieli “kingdom bilong heven” nimbe bokune torumu molemo (3:2, 4:17, 5:3,10, 10:7, 11:11, 25:1,34 molemo mele). 6:33, 12:28, 21:43 mindinje Mateyuni “kingdom bilong God” nimbe torumu molemo. Mako kinie LLuku kinie Jono akumene alieli “kingdom bilong God” ningu toringi molemo (
Mako 1:15, 4:26, 12:34, LLuku 4:43, 7:28, 21:31, Jono 3:3,5 molemo mele.) Nalo ungu talonga ungu pulumu telumu. “kingdom bilong Pulu Yemo” lupe, “kingdom bilong mulú koleamo” lupe molo.
Talo pea bokune toringi molemo unguselonga ungu-pulu te isipe: Juda yembomane imbi leko “Pulu Yemo” ningendo wale awisili pipili terimumunge “mulú koleamo” niringi kanumu. “Mulú koleamo” Pisini ungune “heven” nilimele kanumu.
No Lindeli Jono kinie Yesusi kinie elone “akumu nondopa wendo ombá tekemo.” niringili (
Mateyu 3:2, 4:17).
“kingdom” (king—dom) akumunge ungu ekendo “king” kana! Kewa ungune “king” akumu Umbu-Ungune ungu te molo, nalo yu ye nomi paa awili, kolea awili nokopa, yembo awisili tondolo mundupe nokolemo. Akumunge Umbu-Ungune “ye nomi kingimu” nimbu bokune torumulu molemo (
Mateyu 27:37).
Umbu-Ungune “kingdom bilong God” kinie “kingdom bilong heven” kinie telu sipe mele bokune torumulu molemo nalo sumbi sipu manda naa torumulumunge Pulu Yemo ye nomi kingimu molopa nokolemo akumunge bokune wale mare “kolea” topo, “yemboma kinie melema” topo, “walemo” molo “enamo” bokune torumulu molemo. Wale mare “kinié wendo okomo” bokune topo, wale mare “pe wendo ombá” torumulu. Akumu limolola. Akune sukundu pulimolola. Mimi sipu pilipulie ungu pulumu bokune torumulu molemo.
Mateyu 13:11,24,31,33,44,45,47, 20:1;
LLuku 9:60,62, 10:9,11, 11:20, 16:16, 17:20-21, 18:29, 21:31, 22:16, Jono 3:3,5.
Mateyu 18:1,3 akune “koleana punge” nimulu liemo mandala, molo “yembo talapena sukundu punge” mandalanje. Kolea Arimatia ye Josepo ‘Kanu walemo wendo opili.’ nimbe nokopa molorumu (
LLuku 23:50-51). Yembo mare ungu telu sipe melela
LLuku 2:25,38, 24:21 molemo. Ungu mare
Lipe Mundorumu Yema 1:3,6, 8:12, Romo 14:7, Ou-Korini 6:9, Gallesia 5:21, Epesasi 5:5, Ou-Tesallonaika 2:12 molemo.
21. kisim bek
(Inie yakondo 3. baim bek kananila.)
“kisim bek” lupe, “baim bek” lupela, nalo Pisini ungune “kisim bek” ungu pulu talo pepa, “baim bek” ungu pulu talola pelemo. “kisim bek” Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie ungu talo molemo. Ingillisi ungune te “redeem” (ya 21.1.), te “save” (ya 21.2.). Ungu-pulumu nambolkanje? Umbu-Ungune nambolka nimolo, nambepa molombanje?
21.1. Ingillisi ungune “redeem” akumunge pulumu isipe:
Te: Opa puluemane yembo talape te topa mundupe kolea tepe mundunge molo kolea kamu liku molonge kinie kowa punge yembomanga opa-lkerayemane ‘Lipu tapondamili.’ ningu ongo opa-puluema kinie opa teko toko mundunduku koleamo ‘kolea pulu yemboma altoko molangi.’ ningu liku singe. Opa lkerayemane kowa punge yemboma “kisim bek” tenge.
Romo yembomane Juda yemboma tondolo munduku nokoringimunge Juda yemboma eno enono we kapola naa moloringimunge Juda yembomane pilkulie, ‘Pulu Yemone mako topa ‘eno molongena lipu mundumbo.’ nimbe, nimbe panjerimu ye nomi Kirasimuni eno lipe tapondombando Romo yemboma topa enonga koleana ulsu mundupe eno enono ‘Kapola molangi.’ nimbé.’ konopu lieringi. ‘Yuni eno “kisim bek” temba.’ konopu lieringi (
LLuku 1:68-75, 24:21).
Te: Ya ou nirimulu ungumu kinie iungumu kinie telu sipemo. Isirele yemboma kolea Isipi moloringi kinie Isipi yembomane eno ka kongono siringi, Isirele yemboma paa mindili awili teko nongo moloringi kinie Pulu Yemone nimbéndo: “Eno lipu tapondopo, eno ka kongono silimele yembomanga kíne wendo lipu, tenga kapola we molangi, membo pupu mondombo.” nimbe sike aku sipe terimu (Wendo Oringi 6:6). Aku sipe nirimumu “Eno “kisim bek” tembo.” nirimu.
Te: Yembo tene tepa kenjimbemonga yu “LLo tepili.” ninge. Kou mone naa pembamonga yu ka singe. Kanu kinie yembo tene yu kondo kolopalie ‘Wendo omba pupe we molopili.’ nimbe kote pilieli yembomo kou mone ningema sindimbe. Aku sipe mele, Pulu Yemone olio “Pundu tangi.” nimbe mongo lipe simbe aulkena pulimolo kinie Yesusini yuyu yunge kangimu kinie mememo-selo (“baim bek” meleselo) olionga nimbe Pulu Yemo sinderimu. Aku sipe terimu ulumuni olionga pundu tondopa Pulu Yemone olio mongo silke kinie mindili nolemela aulkena wendo lsimu. “Kisim bek yumi” terimu (
Mako 10:45, Ou-Pita 1:18-19).
Imunge ungu awisili kinie ungu mare Pulu Yemonga bokune molemo ungume kinie inie yakondo 3. baim bek molemola.
21.2. Ingillisi ungune “save” akumunge pulumu isipe:
Te: Yembo te no wangolemo kinie ‘Yu no naa wangopa kolopili.’ ningu liku tapondoko nona puku yu wendo limele (
Lipe Mundorumu Yema 27:20).
Te: Yemboma ulke suluminiana uru peangi ulkemo tepene nombá kinie ‘Eno tepene naa nopili, naa kolangi.’ ningu liku tapondoko ulkena suku puku yemboma toko makinjiku wendo limele (Ou Korini 3:15).
Te: Ambolango te aulke-baretena andopa molopili karo te ombá kinie kanokolie ‘Tomba.’ ningu liku tapondoko lkisiku puku yu liku aulke alsena mengo pulimele.
Kanu ungumunge Umbu-Ungune ungu ponjili naa pelemomonga Pulu Yemonga bokune Ingillisi ungune “save” kanopo, ungu pulumu pilipu topo, Yesusi ye “Saviour” kanopolie ungu pulumu pilipu torumulu. Pisini ungune “Helpim” molo Umbu-Ungune “Lipe tapondomba” molo “Lipe Tapondolimu” manjipu tomolo kapola molo. Aku ungumu pange telemo. Yembomane yemboma we liku tapondolemelela. Ulke takolemele kinie liku tapondolemele. Ponie kepe liku tapondoko telemele. Kou mone tene liku tapondolemele. Akumu we ulume.
Wale mare we mana umbunemando Ingillisi ungune “save” nimbe molemo. Juda yembomane pilkulie, ‘Pulu Yemone ye te sipe mundumbe, yuni olio lipe tapondopa Romo yembomane tondolo munduku nokolemelemanga kíne wendo limbe.’ ningu pilieringi. Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie ungu talo nimbe molemo, te “redeem”, te “save”, nalo ungu pulumu paa telu sipe mele pelemomonga Pisini ungune kinie Umbu-Ungune kinie ungu telu sipe mele torumulu molemo.
LLuku 1:68 akumu inie yakondo nondopa ungu pulu 21.1. “redeem” akumunge ungu te, nalo
LLuku 1:69,71 akumu ya ungu pulu 21.2. “save” akumunge ungu te.
LLuku 1:71 “kisim bek” kinie 1:74 “tekewe” kinie sike Giriki ungune ungu lupe lupe, nalo ungu pulumu paa telumu. Akune ‘opa-puluema Romo yemboma.’ ningu pilieringinje, nalo kinié ‘Opa-pulue kurumenga nomi Setene.’ nimbu pilimolo kinie mandala.
Wale awisili olio Pulu Yemo kinie kapola kapola naa molemolomondo nilimo. Olione Pulu Yemonga ungu pilipu naa lipu, yu bulu sipu, ulu pulu keri aku sipu mele telemolomonga mindili nomolo aulkena pulimolo. Nalo Yesusini olio “save” molo “kisim bek” tembando ulu mare terimu.
Mateyu 1:21, LLuku 1:47 (Pisini ungune ya “Helpim” molo “Lipe Tapondolimu” mindi molemo), 2:11,30,
Jono 10:9, LLuku 19:10, Romo 10:1,9, Epesasi 2:5,8, Ou-Timoti 1:15, 2:4, Taitasi 2:13, Ou-Pita 1:9. Yembo talape talo molemelemonga ungu tondolo te
Mako 16:16.
Ou-Pita 3:18 akune “kisim bek” nimbe naa molemo nalo “kisim bek” akumunge ungu pulu te sike molemo.
I-siku piliengila: Yesusini olio “kisim bek” telemomonga ungu pulu talo mele. Te: Yemboma lipe tapondopa mindili nolemela aulkena wendo limo. Te: Molopo kondopo mindi pumolo aulkena lipe mondolemo. Aku pilipulie Umbu-Ungune aku sipu bokune torumulu molemo.
Jono 3:17 “kisim bek” akumunge ungu pulumu 3:16 kinie 3:18 ekendo kinie molemo (
Jono 3:16*-18 ungu mare molemola). Ungu mare i siku kananila:
Lipe Mundorumu Yema 2:21, 4:12, Ipuru 9:12,15.
21.3. Man Bilong Kisim Bek Yumi
Akumunge ungu pulu ya “21.1. redeem” kinie “21.2. save” pea lipe tere lepa i imbimunge pelemo.
LLuku 2:11, Jono 4:42, Taitasi 1:3, Pe-Pita 1:1, 2:20, 3:18 kanani.
LLuku 1:47 akune Pisini ungune “Helpim bilong mi” mindi molemo, Umbu-Ungune “nanga Lipe Tapondolimu” mindi naa torumulu. Torumulu molemo mele isipe: Olio Lipe Tapondopa Mindili Nolemela Aulkena Wendo Lili Yemo.
LLuku 1:47 kinie 2:11 kinie Giriki ungune kinie Ingillisi ungune kinie talo pea telu sipemo. Yemo mindi lupe lupe.
LLuku 1:47 akumu “Pulu Yemo” nilimo, 2:11 akumu “Kirasi” nilimo.
22. kontrak
Akumunge pulumu isipe melenje: Yembo te kinie yembo te kinie anjo yando ningelendo: “Nuni i siku teni kinie nane isipu tembo.” ningu, ningu panjikululie, “Ungumu manie naa pupili. Paa kamu-kumu pepa mindi pupili.” ningu mi leko elonga imbiselo pepána tolembele. Pulu Yemone ou Eporayamo kinie Eporayamo yuni kalopa lsimu Isirele yemboma kinie aku sipe mele terimula nalo yembomane ungu te naa niengi yuni yuyu nimbendo: “Enone i siku i siku teko molonge kinie nane eno-kinie isipu isipu tepo kondombo.” nimbe, nimbe panjipe mi lierimu. Ou Pulu Pulu 15 akune Pulu Yemone kongi yepoko kinie kera talo kinie Eporayamondo ‘Tou.’ nirimu kulu torumu kinie yuni Eporayamo-kinie temba mele nimbe panjipe mi lierimu. Pe Ou Pulu Pulu 17:1-14 akune ‘kamu pemba mele lipe ora simbe mako te pepili.’ nimbe ungu mane te sirimu (17:11-14). Aku makomo isipe: “Kangomanga kangi te kopisiengi.” nirimu; akumunge ungu mare pea inie yakondo 18.katim skin bilong pikinini man kananila.
Pe Mosisi molopili Isirele yemboma kinie ungu te nimbe panjipe mi lierimu ungu oumunge ungu mare Wendo Oringi 31:16, Ungu Manema 4:13,23,5:2,29:1,9:11, Kambu 10:33 molopa, akumunge ungu tondolo te Wendo Oringi 24:3-8 molemo. Wendo Oringi 24:8 paa kanou! Ungu manema sipelie “Tenge kinie isipu isipu eno tepo kondombo.” nirimu mele Ungu Manema 28:1-14 molopa, “Naa tenge kinie isipu sipu eno tepo kenjimbo.” nirimu mele Ungu Manema 28:15-68 molemo. (Ou Pulu Yemone Isirele yemboma mindili noringi aulkena wendo limbe tepalie, pe-pe-kepe pilku molonge mele ungu mane te nimbe panjerimu ungumu Wendo Oringi 14-20 molemo. Akumu kananila.)
Yesusi mana naa opili Pulu Yemone ou aku sipe terimu mele molopa, yunge Isirele yemboma nokorumu mele ungume molemo bokumu Kewa ungune “Olpela Testamen” molo “Olpela Kontrak” nilimolo. Akumu Umbu-Ungune “Pulu Yemone Nimbe Panjipe Mi Lierimu Ungu Oumu” nimbu, ponjipu “Ungu Oumu” nilimolo. Pe Yesusi mana manie ombalie ‘Pulu Yemone ungu konde te nimbe panjipe mi lierimumu kamu wendo omba pepili.’ nirimumunge yunge temanemo kinie yunge ungume kinie molemo bokumu imbi lepo “Pulu Yemone Nimbe Panjipe Mi Lierimu Ungu Kondemo” nimbu, ponjipu “Ungu Kondemo” nilimolo. Kewa ungune “Nupela Testamen” molo “Nupela Kontrak” nilimolo. Aku unguselo bokune torumulu molemo. Pulu Yemone “Ungu konde te nimbu panjipu mi lembo.” ou nirimu mele ungu talo Jeremaya 31:31-34 kinie
Ipuru 8:6-13 kinie molemo (Isikiele 37:26 kananila).
Ou-yembomane ungu te ningu panjiku mi lekolie, ‘Kamu wendo omba pepili.’ ningu wale mare meltenga mememo ondo lenderingi. Aku sipe mele pilipelie Pulu Yemone olio yunge yembo molomoloma-kinie ungu te nimbe panjipe mi lemba terimumunge ungu te nirimu mele isipe: “Na enonga ulu-pulu keri telemele tengema naa pilipu siye kolopo akumenga eno ulu te naa tepo, eno konopu kake tepili altopo tapu topo kapola kapola molamili kene nanga Malo enonga nimbe yunge mememo ondo lepa kolo wangopa kolondopili.” nimbe yunge Malo mana lipe mundorumu. Akumunge, Yesusi kolomba walemo wendo orumu kinie yu kolopa meme olionga nimbe ondondombamonga ungu kondemo kamu wendo omba pemba mele ungu pulumu yu lombili andoli yemando nimbe para sirimu. Kanu ungumu
Mateyu 26:28, Mako 14:24, LLuku 22:20, Ou-Korini 11:25 kinie molemo. “Pe pe kepe pilku molangi.” nirimu ungu manemo
Ou-Korini 11:25-26 molemo. Yesusinge mememonga ungu mare pea
Ipuru 7:18-22, 9:11-28 molemo. Mememonga ungu talo pea LLipai 4:1-5:10 kinie Wendo Oringi 24:8 kinie molemo.
23. Krais
“Krais” akumu Giriki ungu. Ipuru ungune “Mesaya” niringi. Ungu pulumu telumu. Akumu Yesusi (
Mateyu 1:1,17,18,25, Jono 20:31, Lipe Mundorumu Yema 5:42, 8:12). Kirasimunge pulumu inie anjokondo 27. Mesaia molemo, akumu ou inie anjokondo gomomo wendo liku kanokolie, pe kelko i gomomo i ungumu wendo liku kanani.
Ye Mesaya Kirasimunge kongono temba orumu talo isipe mele: Te: Ye nomi kingimu molopa yemboma nokopa kondombando orumula. Aku pilkulie Yesusindu wale mare “ye nomi kingimu” sumbi siku niringila (
LLuku 1:32-33, Mateyu 2:2-6, 21:5, 27:11,37,42, Mako 15:26,32, Jono 1:49, 11:27, 12:13, 18:33-37, 19:14-15,19-22). Te: ‘Olio kinie Pulu Yemo kinie altopo kapola kapola molamili.’ nimbe olionga Pulu Yemo popo tondoli ye paa awili olandopamo molombando orumula (
Ipuru 7:21-28, 9:11-15, Mateyu 27:51. Inie anjokondo 35.3. hetpris kananila.).
Ingillisi Baipelena kinie Pisini Baipele kondena kinie wale awisili ungu pulumu naa toko, we “Krais” mindi sumbi siku toringi (
Mateyu 1:1,17,18), nalo wale mare Pisini Baipelena ungu pulumu toringi (
Jono 3:28, 1:41, 4:25,42, Mateyu 16:16, 22:42, 24:23, 27:17, Mako 13:21, LLuku 2:11, 9:20).
Jono 4:29 kinie 7:31 kinie ungu pulu tela toringi.
Mateyu 1:16 Pisini Baipelena imbi kinie ungu pulumu kinie toringi molemo. Yu meringi molemo mele ungu te
Romo 9:5, 1:3-4 molopa, orumumunge ungu pulu te
Lipe Mundorumu Yema 3:18, 2:31-36 molemola.
Yesusindu “Kirasimu” niringi we imbi leko naa niringi, ungu pulumu pilku niringi. Akumu pilipulie Umbu-Ungune temane peanga toringi bokumenga alieli imbimunge ungu pulumu torumulu. ‘Sumbi siku piliengi.’ nimbu ungu pulumu kinie Kewa-ungu “Kirasi” kinie lipu tere lepo torumulu molemo. Nalo ‘pe pepáma siku mundungendo toringi pepámanga “Kirasi” wale awisili we walu mele imbi toringinje.’ nimbu pilipulie imbi “Kirasi” sumbi sipu torumulu. Pasimenga wale koltalo mindi ungu pulumu torumulu.
“Ye Nomi Kirasimu” kinie “Pikinini Bilong Devit” kinie “Pikinini Bilong God” kinie “Pikinini Bilong Man” kinie ye telumu. Kanu imbime inie anjokondo 32. molemo. Kirasimunge kongono-imbi te inie anjokondo 35. profet molemola.
24. laip
Yembo marene Pulu Yemonga ungumu yemboma ningu singendo Kewa ungune “laip” nilimele paa kapola naa tekemo. Ungu pulumu pilkulie Umbu-Ungune niengi. We ungu pulu akumu konde mololi. “i stap laip” akumu “konde molemo” (Ou Pulu Pulu 2:7,
Gallesia 2:20).
Nalo wale awisili Pulu Yemonga bokune “laip” molemo akumunge ungu pulumu we ya mana konde molomolomondo mindi naa nilimo. Mulu koleana molopo kondopo mindi pumolomondo nilimo (
Mateyu 7:14, Mako 9:43,45, 10:17,30, LLuku 12:15, Jono 1:4, 3:15,16, 6:27-68, 8:12, 10:28, 14:6, 17:2,3, 20:31, Lipe Mundorumu Yema 3:15, 11:18, 13:48, Romo 6:4,22,23, Gallesia 6:8, Lipe Ora Sirimu 2:10).
Umbu-Ungune ungu-pulumu torumulu molemo mele i siku kanoko pilieni:
Te: “diwai bilong givim laip” akumu Pulu Yemone pulu-pulu ambo yeselo mondorumu poniena anjerimu unjomo, akumu mulu-koleana angilimola (Ou Pulu Pulu 2:9, 3:22-24,
Lipe Ora Sirimu 2:7, 22:2,14,17,19).
25. lepra
Umbu-Ungune “kuru kendi nolemo” ningu “kuru laká nolemo” nilimele kanumu. Ou Isirele koleana kuru laká norumu akumu kinie ya umbu-koleana nolemomo kinie telu sipe melenje? Mimi sipu naa pilimolo. ‘Wale mare aku sipe mele sikenje, nalo wale mare ereli katekate telemo akumundu kinie pea niringinje.’ ningu pilimele. Isirele yembomanga kimbu kimenga mongoma, aku mele kamu wendo purumu molo ereli terimume we terimunje. Naa pilimolo.
Isirele yemboma kangine kuru laká norumumunge kangi te kake terimu molo kondoli terimu kanokolie i siku mele teringi: Pulu Yemonga ungu mane te Mosisini Isirele yemboma mane sirimu akumu LLipai 13:1-46 molemo, akumu pilkulie, Pulu Yemo popo tondoli yema moloringine puku enonga kangimu liku ora siringi. Pulu Yemo popo tondoli ye tene kangine mimi sipe kanopalie, “Uluri molo. Kangimu kalaro te naa molemo.” nirimu kinie kapola. Nalo kangine uluri terimu mele kanopalie kamu “Nu kangine kalaro mololi yembo te.” nirimu kinie pilipelie kuru laká norumu yembomo we-yembo peringi koleana ulsukundu pupe perimu. Aulkena andombando ungu te tondolo mundupe nimbendo: “Kalaro mololimu! Kalaro mololimu!” nilipe andorumu. ‘We yemboma olio kuru laká noli yemboma molemolona nondoko naa wangi.’ ningu aku teringi. Kuru lakámo nomba kelierimu kinie kanokolie altoko Pulu Yemo popo tondoli ye te molorumune puku enonga kangimu liku ora siringi kinie yemone kanopalie “Altopa umbu kangi angilimo.” nimbendo “Kangi kake teli molemo.” nirimu kinie pilkulie kuru kendi nomba kelierimu yemboma enonga pulu koleana altoko puku peringi. ‘Ou ulkendo naa pangi Pulu Yemo popo tondoli yemone melte kalondopa Pulu Yemo popo topa simbe melte kanu yemo sikulie ulkendo pangi. We molo.’ nirimu mele LLipai 14:1-32 molemo.
26. lo
Akumu Umbu-Ungune “ungu-manema” nilimolo. Akumu we nilimolola. Romo gapomano llo molo Papua Nu Gini gapomano llomando “ungu-manema”-la nilimolo.
26.1. Nalo Umbu-Ungune Pulu Yemone ou Mosisi ungu umbu tondopa ungu mane sirimumendo we “ungu manema” mindi naa torumulu. ‘Ungu pulumu sumbi siku piliengi.’ nimbu “⸤Mosisini sirimu⸥ ungu manema” torumulu bokune molemo (
Mateyu 5:17,18, LLuku 10:26). Kanu ungu manemanga ungu awisili boku Romo molemo (Romo 2:pali, 3:pali, 10:4, 13:10, awisili pea). Wendo Oringi 20:1-17 sirimu ungu mane rureponga talondo Miti yembomane “mi ungume” nilimele, yembo awisilini we Kewa-ungune manda manjiku “tenepella llo” nilimele.
Pulu Yemonga Ungu Kondemo molemo bokune wale mare Pisini-ungune “lo” molemo kinie sike we “ungu-mane rureponga talondo nilimo (
LLuku 18:20), nalo wale awisili Mosisini Pulu Yemonga ungu-mane sinderimumendo pali nirimu. Ou Pulu Pulu, Wendo Oringi, LLipai, Kambu, Ungu Manema, kanu bokume pali Mosisini torumu, aku bokume liku tere leko “Mosisini torumu bokume” niringila. “Ungu-Manemo” niringila. (Mosisini torumu bokumenga ungu te inie anjokondo nondopa 26.2. “Lo” nimbe molemo.)
Juda yembomane pilkulie ‘Mosisini sirimu ungu manema temolo kinie Pulu Yemone olio kanopa peanga kanomba.’ ningu pilieringi. Juda yembo mare Yesusini yembomanga nimbe tenderimu mele pilkulie kamu ‘Sike nanga nimbe tenderimu.’ ningu yunge yemboma molkolie ungu manema pea pilku moloringi. Ungu mane te aku siku pilkulie niringimunge ungu te inie yakondo 18. katim skin akune molemo. Kanu yembomane ningendo: “Yesusinge mememo mindi kapola molo. Yesusini olionga nimbe kolo wangopa kolondorumu akumu mindi kapola molo. Akumu ‘Sike.’ nimbu tondolo mundupu pilipu, ungu manema kepe pilipu lipu temolo kinie Pulu Yemone olio kanopa ‘yembo sumbi nilime’ nimbe kanomba.” niringi. Nalo akumu paa molo.
Romo 3:19-31, 4:1-8, 9:30-33, Gallesia 2:14-21, 3:1-25, 5:1-12 kanani.
Romo 3:20-22, Gallesia 2:16, 3:24 paa mimi siku kanani.
26.2. Wale mare “Lo” molo “Lo na Profet” molo
“Mosis na Profet” bokune molemo akumunge ungu pulumu paa lupe. Ungu-manemando molo Mosisindu we naa nilimo. Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yemboma ningu siringi yemane toringi bokumendo mindi naa lanilimo. Yesusi mana naa omba molopili, yunge temanemo ou naa tangi, Isirele yembomane Pulu Yemonga Bokumu liku tere leko imbi lengendo “Lo” molo “Lo na Profet” niringi. Kewa ungune “Olpela Testamen” akumundu niringi. Akumu pilkulie
LLuku 24:27,44, 45-46 paa mimi siku kanani.
LLuku 24:44 mindi Konana Bokumu pea nimbe molemo. (
Romo 3:21 ungu talo pea molemo. Te: Mosisini Pulu Yemonga ungu manema sirimume; te: Pulu Yemonga Boku Oumunge pali. Akumu kanani.) Boku palinge ungu mare isipela:
Mateyu 5:17, 7:12, 11:12-13, 22:40, LLuku 16:16,29,31, Lipe Mundorumu Yema 24:14, 26:22, 28:23. Wale mare Pisini Baipelena “Lo” mindi molemo Mosisini torumu bokumendo sike nilimo (
Jono 8:17 kinie
Mateyu 18:16selo Kambu 35:30 kinie Ungu Manema 17:6 kinie molemo), nalo
Jono 10:34 kinie 12:34 kinie ungu niringiselo Mosisini torumu bokumenga naa molemonje.
Jono 10:34 mele Konana 82:6 molopa,
Jono 12:34 mele Konana 110:4, Aisaya 9:7, Isikiele 37:25, Deniele 7:14 kinie molemo.
27. Mesaia
Akumu Isirele yembomane Ipuru ungu lieringi akumunge ungu te. Pe Giriki ungune “Krais” niringi akumu ungu pulu telumu. Yesusi mana omba naa molopili Ye Mesayamo pe ombá kinie toko kondonge ungumu Deniele 9:25,26 mindi molemo. Deniele 9:25,26 akune Pisini Baipelena imbi “Mesaia tongendo “Mesaia” naa toringi, ungu pulumu mindi toringi. Ingillisi Baipele marenga akula imbi toringi molemo. Pisini ungune “dispela bikman God ibin makim” molemo.
Ou Isirele yembomane yembo te “i bin makim” teringi akumu “makim” we naa teringi. Aku teringimunge pulu talo isipe mele: Te: Ye te ‘Ye nomi kingimu molopili.’ ningu mako toko namba singendo kopongo-wele te yunge pengena ondoko kandondoringi (Ou-Samuele 9:15-16, 10:1, 16:1,12-13, Pe-Samuele 2:1-4). Te: Ye te ‘Pulu Yemo popo tondoli ye awili olandopamo molopili.’ ningu mako toko namba singendo akula teringi (Wendo Oringi 29:5-7, LLipai 8:10-12). Ungu “Mesaia” akumunge pulumu akumu mindi. “Ye te mako toko kopongo-wele pengena ondoko kandondoko kongono temba namba te singe” yemo.
Wale talo mindi Giriki ungune “Krais” bokune naa toko, Ipuru ungumu manda manjiku “Mesaia” ningu toringi. Aku unguselo
Jono 1:41 kinie 4:25 kinie mindi. Akumu Pisini ungune ungu pulumu naa toringi, “Mesaia” ningu we imbi toringi. Ungu pulumu tongendo
Jono 1:41 kinie 4:25selonga “Kirasi” molemola, akumu tongendo ‘Mesaya kinie Kirasi kinie ye telumu, ungu pulumu telumu.’ ningu ungu Kirasimunge ungu pulumu toringi. Imbi “Krais” akumunge ungu pulu mare inie yakondo 23. molemo kananila.
28. nem
“Em igat nem” akumu “yu imbi molemo” molo “yu imbi ola molemo” sumbi siku nilimele. Nalo wale mare “nem” bokune molemo kanumu aku sipe molo. Ungu marenga ungu pulumu pilipulie torumulu bokune molemo. Imbi lieringi molo imbi walseringi kinie ye imbi molorumumunge tondolomo pilkulie imbimu lieringi. Imbimu yuyu uluri molo. Yemo yuyu tondolo perimu mele pilkulie yunge imbi lieringi molo walseringi.
Te isipe mele: “baptaisim long nem bilong Papa na Pikinini na Holi Spirit” nimolondo yemboma no lindipu, “Lapa kinie Malo kinie Mini Kake Telimu kinie walsipu imbi lepo nu no lindikiru.” nilimolo (
Mateyu 28:19, Lipe Mundorumu Yema 2:38, 8:16). Olione oliolio pilipu we naa telemolo. Enonga kongonomo tendepo, “Tendaa.” nilimele mele pilipu, ‘Enonga tondolomo yemboma-kinie pepili.’ nimbulie enonga imbime lepo eno walsipu yemboma no lindilimolo.
Te: “askim long nem bilong en”;
Jono 14:13, 15:16 kanani.
Jono 15:16 akumu Kewa ungune pilipulie isipu mele bokune tolemelanje: ‘Nanga imbi leko Tata mawa tenge mele simbe.’ nimbu tolemela nalo ‘Nanga imbi leko’ akumunge pulumu nambolkanje? Ungu pulumu sulu tepo isipu mele tolemela: ‘Tata kinie ungu ningendo: “ ‘Nunge Marena Yesusi nanga nimbe kolondorumumunge nuni na liku tapondoni aulkemo yuni lipe nosinderimu.’ nimbu pilipulie nu mawa tekero.” ningu mawa teayo.’
Ungu mare isipe:
Mateyu 7:22, 12:21, 28:19, Mako 9:37-41, 11:9-10, 13:6,13, 16:17, Jono 1:12, 2:23, 17:6,11,12,26, 20:31, Lipe Mundorumu Yema 5:40, 8:12, Romo 9:17, 10:13, Ou-Korini 1:2,10,13,15, 6:11, Epesasi 5:20, Pillipai 2:9,10, Kollosi 3:17, Jemisi 5:10,14, Ou-Pita 4:14, Jono Yepoko Sipemo 7,
Lipe Ora Sirimu 2:3,13, 3:8.
29. olpela bel
Akumunge pulumu isipe mele: Ou konopu alowa naa tepo, Mini Kake Telimu konopune naa molopili Yesusinge yemboma naa molamili olionga konopu pelemoma paa umbu konopu kerime mindi. Kanu konopumene ‘olio tepo kenjemili.’ mindi niringi mele we walu pilipulie terimulu. Yesusi olionga konopune omba alowa tendelemo kinie olionga ou-we-konopu-kerime kolemo none telemo. Pe olio konopu konde Yesusini alowa tepa silimoma pelemo, akumene nilimo pilimolo mele lupe. Nalo umbu-konopu-kerimu kamu manie naa pulimo. Akumuni ‘Yu paa piliemili!’ nimbe karaye telemo. Akumu bokune imbi lepo “ou-we-konopumu” nimbu torumulu molemo. Akumunge ungu mare
Romo 6:1-14, 7:5, 8:1-12, 13:14, Ou-Korini 3:3, Gallesia 5:19-21,24, Epesasi 2:3, Jemisi 3:15 kinie molemo.
30. Pasova
Ingillisi ungune “pass over” akumu Umbu-Ungune “olakondo omba puli” mele. Kera molo ballosi mangopa olionga pengena olakondo mulune omba pulimo akumu “pasova” telemo. Nalo Ipuru ungune ungu pulu te pelemo, akumu “naa topa mundupe siye kolopa olakondo we omba puli”.
“Pasova” aku walemonga ungu yepoko pelemo.
Te: Pulu Yemone ‘Yemboma kinie kongime kinie melemanga pali komolayema topo kondambo.’ nirimu kinie yunge angellomo kolea Isipi andopa Isipi yemboma kinie melemanga komolayema topa kondorumu. Nalo Pulu Yemone “I siku i siku tenge kinie kanopolie yembo te naa tombo.” nirimu mele pilkulie Isirele yembomane kongi sipisipi walo tenga meme ulke kere-pulune ape kandoringi yembomanga komolayema naa torumu. Pulu Yemone lipe mundorumu angellomone mememo ulke tenga tenga kerepulune molorumu kinie kanopalie kanu ulkemanga sukundu naa pupe ola we omba purumu. Aku temanemo kinie ungu manema kinie Wendo Oringi 12 molemo. Pe poniemanga pali oli te kinie wale te kinie nimbe sipe, wale yepoko pakera ‘Pulu Yemonga wale kake telime.’ ningu koro molko “Eno lipu tapondorundu mele pilku molangi.’ nimbe mane sirimu mele Wendo Oringi 12:2-3,14-16 kinie Ungu Manema 16:1-8 kinie
Ipuru 11:28 kinie molemo. Aku ungu-manemo pilkulie yandopa yandopa ponie tenga tenga aku siku teringi. Paa kinié kepe Isirele yembo marene aku siku telemelela. Yesusi mana molopili iwalema bokune “Pulu Yemone Isirele Yembomanga Anda-Kolepalime Naa Topa We Omba Purumu Mele Pilieringi Walemo” nimbe molemo (
LLuku 2:41-43, Jono 2:13,23, Mateyu 26:2,17).
Te: Pulu Yemone Juda yembomanga komolayema naa torumu walema pilingendo pulu-pulu walemo wendo orumu kinie kongi sipisipi walo te toko nongo, “ ‘Pillawa te kalopo namili.’ ningu pillawana mundulimele kinie akolemo mele isimu naa mundukulie pillawa we kalko nangi.’ nimbe mane sirimu (Wendo Oringi 12:3,5, 8,17,18; 23:14-15 kanani). Aku walemo pe kinié bokune “Pillawa Akoli Mele Isimu Naa Munduku Pillawa We Kalko Noringi Walemo” nimbe molemola (
Mako 14:1, Mateyu 26:17, LLuku 22,1-2,7-16,
Lipe Mundorumu Yema 12:3, 20:6).
Te: Pulu Yemone we omba pupe olio naa topa kondombamonga kongi sipisipi walomo Yesusi yu.
Ou-Korini 5:6-8 kanani. Akumunge, Juda yemboma Pulu Yemone enonga anda-kolepalimenga komolayema naa torumu mele temanemo pilieringi walemanga Yesusi naa tolemela naa kolkanje paa kapola naa telka. Akumunge, ‘kanu walemonga kolambo.’ nirimu (
LLuku 9:51). Pe paa sike sipisipi walo te toko nongo ou Pulu Yemone terimu mele pilieringi walemonga Yesusi toko kondoringi (Wendo Oringi 12:21 mele
Mako 14:1-2,12,22-25,63-64;
15:1,6-15, LLuku 22:7,14-16, Jono 18:28).
31. pikinini
Pulu Yemonga bokune “ambolango” nimbe molemo akumu wale mare sike ambolangomando nilimo. Nalo wale mare Kewa ungune “pikinini” molemo kinie kanopolie ungu pulumu pilipulie torumulu.
(Yesusi yuyu “Pikinini Bilong Devit”, “Pikinini Bilong God”, “Pikinini Bilong Man” molorumu mele inie anjokondo nondopa 32. nimbe molemo.)
31.1. pikinini bilong Abraham
Akumu “Eporayamone kalopa lsimu yemboma” nimbu torumulu molemo (
Mateyu 3:9, Jono 8:39). Nalo akumunge ungu iko mare toringi molemola. ‘Yesusi sike.’ ningu naa pilieringi yemboma kurumenga nomi depelemonga ambolangoma molemele; ‘Yesusi sike.’ ningu tondolo munduku pilimele yemboma Eporayamone sike kalopa lsimu yemboma molemele (
LLuku 3:8, 9:9, Jono 8:33-44, Romo 4:pali, 9:6-8,
Gallesia 3:5-14).
31.2. pikinini bilong Isrel
31.3. pikinini bilong God
Wale marenga Giriki ungune Pulu Yemonga kangoma molo ambolangoma nimbe molemo akumu olio ‘Yesusi sike.’ nimbu yunge yemboma molemolo, sike Pulu Yemonga ambolangoma molemolola (
Mateyu 5:9, Jono 1:12-13, 8:41-47, LLuku (8:19-21), 6:35, 20:36,
Romo 8:13-17,23, 9:24-26, Pe-Korini 6:18, Gallesia 3:26, 4:5, Epesasi 1:5, 5:1, Ipuru 2:10-17, 12:5-6, Ou-Pita 1:14, Jono Kumbi Lepamo 3:1-6,
Jono Talo-Sipemo 1). Mare pea telu sipemo ime:
Jono 3:3-8, Taitasi 3:5, Ou-Pita 1:23, Jono Kumbi Lepamo 3:9-10, 4:7, 5:1-2,4,18-19. Isirele yembomanga ungu te
Romo 9:4 molemo.
(Yesusi yu “Pikinini Bilong God” molemomonga ungumu inie anjokondo 32.2. molemo.)
31.4. tok bokis bilong pikinini
Yesusini ungu iko topalie, ambolango kangamane anupili lapalimenga ungume taka liku pilku liku karaye naa telemele mele yembo aku siku Pulu Yemonga ungumu taka liku pilku telemelema mindi yu ye nomi kingi molemo mulu koleana manda punge (
Mateyu 18:1-6,10-14, Mako 9:33-37, 10:13-16). Imu pílie:
Mateyu 18:2,3,4,5 Giriki ungu te molemo, akumunge ungu pulumu sumbi sipe “ambolango kanga”. Nalo
Mateyu 18:6,10,14, 10:42 Giriki ungu tela molemo, akumunge pulumu sumbi sipe “ambolangoma” molo. Ungu pulumu lipe tere lepa “nanama” kepe, “kangama” kepe, “imbi naa mololime” kepe aku sipe mele. Imbi naa mololimenga ungu talo
LLuku 22:24-27 kinie
Jono 13:12-17 kinie molemo.
Ou-Korini 14:20 akumunge ungu pulumu isipenje: Ambolango pamemanga konopu tondolo te naa pepili molkolie ulu kerime walu teko mimi siku naa pilimele akumu ya naa nikimunje. Ambolango pamemane ‘Ulu pulu kerime teamili.’ ningu konopu kimbu siku naa molko, ‘Ambolango pamemane ‘Yemboma mindili nongo, molko kenjengi!’ ningu naa pilku walu molemele mele eno yembo yume aku siku molangi.’ nimbe nirimunje?
32. Pikinini
Yesusi, yunge imbi te “Kirasi” ningu kanumunge imbi mare “Pikinini Bilong Devit”, “Pikinini Bilong God”, “Pikinini Bilong Man” ningu lieringila.
32.1. Pikinini Bilong Devit
Devit - Yu ou Isirele yembomanga ye nomi kingi awilimu. Yembomane yu konopu siringi. Pulu Yemone yu konopu sirimula (Ou-Samuele 13:14, Ou-Kingime 15:5, Jeremaya 3:15,
Lipe Mundorumu Yema 7:45-46, 13:22).
“Pikinini Bilong Devit” - Akumu Yesusindu niringi. Yu “Pikinini Man Bilong Devit”.
Depisini sike Yesusi kalopa lsimu (
Mateyu 1:1,17, LLuku 3:31). Nalo pe walse
Mateyu 9:27 ye talone niringili imbimunge pulumu tela, aku ungu pulumu
Mateyu 22:41-44 molemo. ‘Depisini kalopa limbe ye te Pulu Yemone ‘Eno nokomba ye te lipu mundumbo.’ nimbe, nimbe panjipe mako torumu ye nomi kingi Mesaya Kirasimu molomba.’ ningu pilku, ‘Yesusi yu aku yemo omba molemo.’ ningu pilkulie Yesusi yundu “Depisini Kalopa Lsimu Yemo.” niringi. Depisini kalopa limbe yemo kamu-kumu ye nomi kingimu molopa mindi pumbe. Pe-Samuele 7:11 ekendo-16, Aisaya 9:6-7, 11:1, Jeremaya 23:5-6,
Mateyu 12:22-23, 21:9, LLuku 1:32-33, 68-69,
Lipe Ora Sirimu 22:16, (
Mateyu 1:1,6,16,17, 9:27, 15:21-22, 20:29-31, LLuku 2:11). Inie yakondo “23. Krais” kananila.
32.2. Pikinini Bilong God
(I imbimunge ungu te inie yakondo 31.4. molemola.)
Pisini ungune Yesusindu “Pikinini Man Bilong God” nilimelanje papu. Umbu-Ungune “Pulu Yemonga Malo” torumulu molemo. Yesusi yu paa sike Pulu Yemonga Kandi Malo.
No Lindeli Jonone “yu Pulu Yemonga Malo” nirimula (
Jono 1:34).
‘Yesusi yu sike Pulu Yemonga Malo.’ ningu tondolo munduku pilimele yemboma konde molko mindi puli ulu pulumu limele (
Jono 20:31).
Yesusi Pulu Yemonga Malo molemo ungu mare pea isipe:
Mateyu 11:27, 27:54, Mako 1:1, LLuku 1:35, 9:35, Jono 1:14,49, 3:16,36, 5:17-26, 6:40, Lipe Mundorumu Yema 9:20, Romo 8:3,29,32, Gallesia 2:20, Ou-Tesallonaika 1:10, Ipuru 1:1-8, 3:3,6, 4:14, 5:5 (Konana 2:7,
Lipe Mundorumu Yema 13:33),
Ipuru 7:3, Jono Kumbi Lepamo 1:3,7, 2:23, 3:8, 4:9,14, 5:5,11.
32.3. Pikinini Bilong Man
Akumunge Umbu-Ungune “Mana Ye Tenga Malo” molo “Mana Yembo Tenga Malo” bokune tolemela nalo ‘Yembomane we walu kambu toko, akumu ye tenga imbi tondolo te naa pilingenje.’ nimbu, ‘Kanu yemo we mana ye te naa molorumu sumbi siku ningu piliengi.’ nimbu “Mulu Koleana Molopa Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo” nimbu bokune torumulu. Pe ponjipu “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo” torumulu akumu bokune molemo.
Aku imbimu Ou-pulu-pulu niringi mele Deniele 7:13-14 molemo. Akune nimbe molemo kanu yemo yu Isirele yembomane pilkulie, ‘Yu Pulu Yemone mako topa, “Eno nokopa kondomba ye te lipu mundumbo.” nimbe, nimbe panjerimu ye nomi awili Mesayamo.’ ningu ‘Yu ombá.’ ningu nokoko moloringi nalo Yesusi yu kanu yemo omba molorumu mele Juda yembomane naa pilieringi.
Mako 14:62, Lipe Ora Sirimu 1:7,13 kanani. “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo” kinie “Pulu Yemonga Malo” kinie “Pulu Yemone mako topa mana lipe mundorumu ye nomi Kirasi Mesayamo” kinie ye telumu mele ungu talo
Mateyu 16:13-17, 26:63-64 molemo (
LLuku 22:66-71). Yesusini wale awisili “Pulu Yemone mako topa mana lipe mundorumu yemo na.” nimbendo “Manie Omba Mana Ye A Lierimu Yemo isipe isipe temba.” nirimu (
Mateyu 12:8,32,40, 13:37,41, 20:18,28, 24:30,44, Mako 8:38, LLuku 9:22,58, 19:10, Jono 3:14, Lipe Mundorumu Yema 7:56). Inie yakondo 23. Krais kinie 27. Mesaia kinie kananila.
33. pikinini sipsip
(Inie anjokondo 44. sipsip, 44.3. kanani.)
34. pris
“pris” kinie “profet” kinie ye lupe lupema. Kongono teringi mele lupe lupela. Sike talo pea yemboma kinie Pulu Yemo kinie awi-suku-singi yema moloringi nalo “pris” yema yemboma kinie Pulu Yemo kinie awi-suku-singine molko yembomanga ungume kinie umbunema kinie Pulu Yemonga kumbikerena mengo puringi; “profet” yema Pulu Yemo kinie yemboma kinie awi-suku-singine molko Pulu Yemonga ungume yembomanga kumbikerena mengo oringi. “profet” yemanga ungumu inie anjokondo 35. molemo.
34.1. pris yema enone ‘Pulu Yemone yemboma kanopa keri naa kanopili. Pulu Yemo kinie kapola kapola molangi.’ ningu awi-suku-singi yema molko yembomanga ningu melema kalko Pulu Yemo popo toko sinderingi. Aku teringimunge Umbu-Ungune ou “Pulu Yemonga ala yema.” nimbu bokune torumulu. Pe ibokumu topele toli tapu yemane ningendo: “Akumu paa kapola naa tekomo. Molo.” niringi. “Yembomane kurume mindi ningu pilinge.” niringi. Kanu kinie kongono teringi mele imbi sulu tepo bokune torumulu. Pe ponjipu imbi lepo “Pulu Yemo popo tondoli yema” nimbu bokune torumulu molemo.
Pulu Yemo popo tondoli yemanga ungu mare isipe molemo: Te: Ou Pulu Pulu 14:18 (Yesusi yu mele, Konana 110:4,
Ipuru 5:6, 7:1-17). Te: Wendo Oringi 28:1, 29:9. Enone kongono teringi mele boku LLipai nimbe silimo (1:5, 4:3, 6:24-26, 7:31-36, 21:pali). Kambu 4:46-48, 18:1-7, Josua 3:3,6,14,
Mateyu 8:4, 12:5, Mako 2:26, LLuku 10:31, Jono 1:19. Kanu yemane paa taki teki Pulu Yemo melema kalko popo tondoringi nalo Yesusini walsikele kamu olionga nimbe yuyu yunge mememo Pulu Yemo popo topa sinderimu (
Ipuru 10:8-14). Yu olionga Pulu Yemo popo tondoli yemo (
Ipuru 7:11-25).
Olio Kirasinge yemboma pali Pulu Yemo popo tondoli yemboma molemolola (
Ou-Pita 2:5,9).
34.2. bikpris -
Akume Umbu-Ungune “Pulu Yemo popo tondoli ye awilime” nimbu bokune torumulu molemo. Kanu yemane Yesusi-kinie paa konopu keri panjiku, yu toko kondonge aulke te koroko kanoko likulie yu toringi (
Mateyu 2:4, 16:21, 20:18, 21:15,23,45, 26:3,47, Mako 14:1,10, 15:1,3,10,11,31, LLuku 23:4,10, Jono 7:32,45).
34.3. hetpris
Paa telu mindi Pulu Yemo popo tondoli ye awili olandopamo molorumu. Te kolorumu kinie mindi te alowa teko mondoringi. Ou pulu pulu Mosisi angenu Erono kanu yemo molorumu (Wendo Oringi 28:1, 29:1,10,15,44, LLipai 8:pali, 16:pali, 21:10-17). Pe yunge malo te yu alowa tepa molorumu (Kambu 20:22-29). Mare:
Mako 2:25-26, Akai 1:12,14, 2:2,4.
Yesusi mana omba molopili Anasi yu Pulu Yemo popo tondoli ye awili olandopamo molorumu, nalo Romo gapomanomone yu toko manie munduku te lupe liku mondoringi, kanu yemo Kayapasi. Aku teringi nalo Juda yembomane Anasinge ungume mindi pilieringi. Romo Gapomanomone aku sipe terimumunge wale awisili Anasi kinie Kayapasi elonga imbi talo pea liku tere leko bokune toringi (
LLuku 3:2, Jono 11:49-51, 18:13-14,24, Lipe Mundorumu Yema 4:6). Pulu Yemo popo tondoli ye awili olandopamo yu Juda yembomanga kanjollo makumunge nokoli yemo (
Jono 18:12-14,19-24, Mateyu 26:57,62,63,65, Lipe Mundorumu Yema 23:1-5).
35. profet
“Profet” yembomanga ungu te inie yakondo nondopa 34.pris molemo. “Pris” yemane yembomanga kongonomo Pulu Yemonga kumbikerena tenderingi. “Profet” yembomane Pulu Yemonga kongonomo yembomanga kumbikerena tenderingi. “Poropetema” ne kongono teringi mele isipe: Pulu Yemone Mosisi ungu umbu tondorumu mele pilipelie Mosisi Erono nimbe sirimu. Mosisini ungu umbu tondorumu ungume Eronone pilipelie Isipi ye nomi kingimu nimbe sirimu. Mosisi Pulu Yemonga keremo, yunge “poropetemo” (Ungu Manema 18:15). Erono yu Mosisinge keremo, yunge “poropetemo”-la (Wendo Oringi 6:28-7:2). Imbi bokune torumulu molemo akumu isipe mele: “Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilku yando yemboma ningu siringi yemboma”.
Pulu Yemonga keremo moloringi yembomanga kongonomo kinie kolo toli yembomanga ungume kinie pilinge mele ungu mare Ungu Manema 13:1-5, 18:15-22 (Wendo Oringi 20:18-22) molemo. Jeremaya 1:1-5, 2:1-5, 7:1-3, Jona 1:1-3, 3:1-3, Akai 1:1-13, 2:1-2, Wendo Oringi 15:20, Nokoli Yema 4:4 kananila.
Kanu yemanga ye mare imbime taki-teki pilimolo isipema: Illainja, Illaisia, Aisaya, Jeremaya, Isikiele, Deniele, Osia, Joele, Emosi, Opadaya, Jona, Maika, Neyame, Apakake, Sepenaya, Akai, Sekaraya, Mallakai.
Yesusi paa pe wendo omba molopa temba mele Pulu Yemone nirimu ungu umbu tondorumu awisili ou pilku bokune toringi. Pe Yesusi kamu orumu kinie yunge yemboma kanu ungume pilieringi. Aisaya 7:14 mele
Mateyu 1:22-23 molopa, Maika 5:2 mele
Mateyu 2:3-6 molopa, Osia 11:1 mele
Mateyu 2:14-15 molopa, Jeremaya 31:15 mele
Mateyu 2:16-18 molopa, Aisaya 40:3-5 mele
LLuku 3:2-6 molopa, Sekaraya 9:9 mele
Mateyu 21:1-5 molopa, Konana 22:18 mele
Jono 19:23-24 molopa, Konana 22:1 mele
Mateyu 27:46 molopa, Wendo Oringi 12:46, Kambu 9:12, Konana 34:20; Sekaraya 12:10 mele
Jono 19:33-37 molemo. Ungu talo
LLuku 24:25-27, Lipe Mundorumu Yema 8:30-35 molemola.
Yesusi kamu omba Pulu Yemonga kongono tendembando No Lindeli Jono kamu Pulu Yemone ungu umbu tondorumume pilipe yemboma nimbe sirimu yemo wendo omba Yesusi ombá aulkemo akisinderimu (
LLuku 1:76, 3:2-3, 7:24-28). Jono yu omba kongono temba mele Mallakaini ou nimbe sirimula (Mallakai 3:1).
Yesusi yu kepe Pulu Yemone ungu umbu tondorumu ungume pilipe yemboma nimbe sirimu ye te (
Mateyu 21:46, LLuku 7:16, 13:33-34, 4:24, Mako 6:4, Jono 4:19,44, 7:40, 9:17, 15:15). Mosisini Ungu Manema 18:15,17-19 nirimu yandopa yandopa ye mare yu-mele-mele aku kongono tenge yemando nimbe nirimu nalo Juda yembomane ‘Ye telu ombá.’ ningu pilku nokoko moloringi. ‘Yu kinie ‘Pulu Yemone mako topa sipe mundumbe.’ ningu nokoko moloringi yemo kinie ye telumu.’ ningu pilieringi (
Jono 1:21,25,45, 5:46, 6:14, Lipe Mundorumu Yema 3:17-24, 7:37).
36. Rabai, Rabonai
37. Sabat
Wale talo pakera Pulu Yemone mulu ma melema tepa mimi tepa molopalie wale yepoko sipemonga we mulu pilipe koro molorumu (Ou Pulu Pulu 2:1-3). Pe Mosisini Isirele yemboma aku siku pilku teangi nirimu mele Wendo Oringi 16:21-30 molemo. Akune imbi “Sambate” nimbe pulu polopa molemo. Kanu imbimunge ungu pulumu “mulu pilku koro mololi”. Pe Pulu Yemone Isirele yemboma kinie ulu mare tenge kinie yuni eno nokopa enonga Pulu Yemo molomba ungumu (Kewa ungune “kontrak” nilimolo) nimbe panjipe mi lembando ungu mane rureponga talo sirimu kanu ungu manemanga tene nimbendo: “Wale te ‘Sambate’ ningu ‘Pulu Yemonga wale kake telimu’ ningu kongono naa teko koro molangi.” nirimu (Wendo Oringi 20:8-11, 31:12-17).
Mateyu 24:20, Lipe Mundorumu Yema 1:12: Juda yemboma Sambate walemonga aulke sulu tenga manda naa andoko, wane killomita mele mindi kapola pungemonga ungu-mane te perimu, akumunge ungu pulu mare Wendo Oringi 16:29, Kambu 35:5, Josua 3:4 molemo. Nalo Pulu Yemone aku ungu manemo sumbi sipe nirimu ungu te Pulu Yemonga bokune naa molemo. Juda yembomane eno enono kanu ungu manemo ningu panjeringinje. Enono pilku teringi mele pilipelie Yesusini
Mateyu 24:20 molemo mele nirimunje.
Kinié walemanga imbime nimbu walema kambu tolemolo mele olio tepa embambo silimo. Kinié “Koro Awili” molo “Sande” nilimolo aku walemo Juda yembomanga kongono wale telumu. “Sarere” molo “Koro Kanga” nilimolo wale akumu Juda yembomane “Sambate Walemo” niringi. Akumunge Umbu-Ungune “namba wan de bilong wik” nimbu bokune tomolondo ungu te sumbi sipu pilipu nimolo ungu te naa pilierimulu. Yesusi kolopalie, “namba wan de bilong wik” lomboropa ola molorumu (
Mateyu 28:1, Mako 16:1-2, LLuku 24:1, Jono 20:1).
Kinié Kirasinge yembo mare kanu ungu manemo pilkulie Sarere kinie “Koro Awili” molo “Sambate” ningu kanu walemonga koro molko maku toko Pulu Yemo popo toko imbi liku ola mundunduku yunge ungumu pilimele.
Nalo Kirasinge yembo awisilini ‘Yesusi lomboropa ola molorumu walemo ‘olionga Sambate walemo’ ningu kanu walemonga koro molko maku toko Pulu Yemo popo toko imbi liku ola mundunduku yunge ungumu pilimele. Koro konde tenga pulu pulu wale, Kewa ungune “Sande” nilimele, akumu “Sambate” ningu “Awilimunge Walemo” ningu koro molemelemonga pulumu isipe mele: ‘Yesusi Juda yembomanga koro konde tenga pulu pulu walemo kinie lomboropa ola molorumu kene Sande kinie maku topo yuni terimu mele temanemo pilipu yunge ungumu pilimolo kinie papu.’ nilimele. ‘Kirasinge pulu pulu yembomane aku sikula teringi.’ nilimele.
Lipe Mundorumu Yema 20:7 koro kondemonga pulu pulu walemonga Kirasinge yemboma maku toko Yesusini berete kinie no-waene kinie nangi nirimu mele pilkulie teringi.
Ou-Korini 16:2 kinie
Lipe Ora Sirimu 1:10 selonga ungu te molemola. Pe yandopa yandopa Sande kinie koro molko, Pulu Yemo popo toko yunge ungumu pilingendo maku toliku oringi.
Yesusi mana molopa andopa yunge kongonomo terimu kinie wale awisili Juda yembomanga ye awilime kinie kerepale niringi. Enone ‘Sambate walemonga manda temolo.’ ningu pilieringi mele lupe, yuni Sambate walemonga pilipelie terimu mele lupe. Walse yu lombili andolime witi-mongoma inie toko noliku puringi kinie (
Mateyu 12:1-8) Juda yembomanga ye awilimene eno iri toringi kinie yuni enondo “Na Sambate walemonga nokoli yemo.” nirimu (
Mateyu 12:8). Yesusini Sambate walemonga yemboma tepa konde lsimu kinie kanoko keri kanoringi mele
LLuku 6:6-11 kinie 14:1-6 kinie molemo. Sambate walemonga temane mare isipe mele manda kanonila:
LLuku 6:1-5, 13:10-17, Jono 5:1-15, 16-18, 7:21-24, 9:pali.
38. Sadyusi
“Sadusi” yema eno Juda yembomanga ye awilimenga ye talape te. Enone “Pulu Yemonga ye sumbi nilime molemolo.’ ningu pilieringi nalo Yesusi mana andopa molorumu kinie Sadusime kinie Parisime kinie yuni terimu mele paa kanoko keri kanoringi. Enone pali pilku teringi mele ungu mare inie yakondo 11. Farisi kanani.
Sadusi yema i siku ningu pilieringi: “Yemboma kolkolie lomboroko ola naa molonge.” ningu pilieringi (
Mateyu 22:23, (29-32),
Lipe Mundorumu Yema 23:8, (
Ou-Korini 15:12-20). “Angelloma kinie kurume kinie naa molemele.” ningu pilieringila. Parisi yemane “Kolopolie sike lomboropo ola molomolo. Angelloma kinie kurume kinie sike molemele.” ningu tondolo munduku pilieringi.
39. Sameria
Yesusi manie naa opili paa koronga ou, Isirele yemboma kolea Isipi ka-kongono teringi kinie Pulu Yemone eno lipe tapondopa kolea Kenane memba pupe kanu koleamo sirimu, akune peringi. Pe Isirele yembomanga talapemo pulue tokolie ekendo yembo talape te molko ye nomi kingi te mondoko, ekendo yembo talape te molko ye nomi kingi te mondoringi. Yembo talape te imbi Isirele ningu, te Juda niringi. Ekendonga kolea awili, Mosipi mele, kingimu molorumu kolea awili Jerusalleme, ekendonga kolea awili Sameria. Pe yembo talape te, Asiria nili, kolea awili Sameria ongo Sameria yemboma-kinie opa teko yembo awisili ka siku mengo pukulie yembo lupe mare yando siku munduku ‘Kolo wangoko Sameria akune peangi.’ niringi. Kanu temanemo Pe-Kingime 17:24-34 molemo. Kolea pulu yembo koltalo moloringime kinie ongo peringi yemboma kinie anjo yando ambo liku ye puku, Pulu Yemo kinie we-melema kinie ‘pulu yema’ ningu liku tere leko popo toringi. Kanu yembomane ambolango meringime paa sike Juda yemboma naa molko meme kangi lupe lupe moloringimunge Juda yembo sikemane eno paa kanoko keri kanoringi. Kanu yembomando “Sameria yemboma” niringi. Sameria yembomane Pulu Yemo popo tongendo enonga ma pangi tenga aku teringi. Pulu Yemone ‘kolea awili Jerusalleme mindi ongo na popo taa.’ nirimu nalo Jerusalleme puku naa teringi. Pe Yesusi mana manie omba andopa molorumu kinie Juda yembomane Sameria yemboma lakoko konopu keri panjiku telune paa naa moloringi. Sameria yemboma kolea Sameria disiriki peringi, disirikinge kolea awili akumu Sameria niringila. Juda yemboma winjo mendo pungendo Sameria disiriki makaye teko puringi.
Jono 4:1-42, LLuku 9:51-55, 10:25-37, 17:11-19, Mateyu 10:5-6 molemo temanemanga ungu pulumu akumu mindi.
40. Satan
(Akumu inie anjokondo nondopa 42. Seten kanani.)
41. saveman bilong lo
Pisini ungune ungu telumu mindi bokune toringi molemo, nalo Giriki ungune ungu talo molemomonga Umbu-Ungune ungu talola bokune torumulu molemo. Kanu yemane ‘Ye paa sumbi nilime molemolo.’ ningu pilieringi. Aku siku ningu pilieringimunge Yesusini Parisi yema iri torumu mele eno kepe iri torumula. Parisi yemane Yesusi kanoko keri kanoko, iri toringi mele kanu “saveman bilong lo” yemane kepe aku siku teringila (
LLuku 5:30, 9:22, 19:47, 20:19, 22:2, 23:10). “Yesusini Pulu Yemonga ungu manema pulue tolemo.” niringi. Moloringi ungu pulu mare inie yakondo 11. Farisi kinie 38. Sadyusi kinie molemo.
“Saveman bilong lo” akumunge ungu pulu talo isipe:
Te: Wale paa awisili “Pulu Yemonga ungu manemanga pulume pilku mane siringi yema” nimbe molemo. Kanu yema Juda ye awili Parisime pea Yesusi molorumune ongo ungu niringi (
Mateyu 2:4, 5:20, 7:29, 9:3, 12:38, 15:1, 16:21, 17:10, 20:18, 21:15, 23:2,13,(14),15,23,25,27,29, 26:57, 27:41,
Mako 2:6-7, 12:28,32,35,38, 14:1, LLuku 9:22, 20:46). Mare sike Parisi yema moloringi (
LLuku 5:30, Lipe Mundorumu Yema 23:9).
42. Seten, Satan
Pisini ungune ou nomi-ka lemolo mele pilkulie “Seten” toringi nalo kinié Ingillisi ungune boku tolemele mele manda manjiku “Satan” tolemele.
42.1. Seten
Kanu imbimunge pulumu “opa-puluemo” kinie “kote kolo topa tendelimu” kinie. Yu kurumenga nomimu (
Mateyu 4:10, 12:26, 16:23, LLuku 10:18, 22:3, Romo 16:20, Pe-Korini 11:14, Ou-Tesallonaika 2:18, Lipe Ora Sirimu 12:9, 20:2,7).
“Setene” yunge tondolomo kinie kurumenga tondolomo kinie manie, Yesusinge tondolomo olandopa mele ungu mare inie yakondo 9. devil nimbe molemona molemo. Akumunge ungu mare ya niemilila:
42.2. devil
Akumu Setenenga kongono ungu pulu peli imbi te, akumunge pulumu inie yakondo 9. paa kananila.
42.3. Belsebul
Akumu Setenenga imbi tela, akumunge pulumu inie yakondo 4. kananila.
42.4. wanpela samting nogut
Akumu Setenenga imbi tela. “wanpela samting nogut” yu “Setene” kinie “depelemo” kinie molemo mele
Mateyu 13:19 kinie
Mako 4:15 kinie
LLuku 8:12 kinie molemo. Aku ungume temane telumu.
Giriki ungune “kerimu” mele mindi molemo. Pisini ungune “Satan” toko, “man nogut” toko, “man nogut Satan” toko, “ol samting nogut” toko, “Man bilong mekim ol pasin nogut” ningu toringi molemo. Umbu-Ungune topele topo bokune torumulu molemo mele isipe: “ulu kerimenga pali ulu pulumu pelemo ⸤kuru nomimu⸥” nimbu torumulu (
Mateyu 5:37, 6:13, 13:19,38, Jono 17:15, Epesasi 6:16, Pe-Tesallonaika 3:3, Jono Kumbi Lepamo 2:13,14, 3:12, 5:18,19).
43. sios
Kinié Kirasinge yemboma maku tolemele ulkema “sios” nilimolo nalo Pulu Yemonga bokune “sios” nimbe molemo akumu ulkemando naa nirimu, yembomando nirimu. Giriki ungumunge ungu pulumu isipenje: “Yemboma ungu te pelemo kinie pilkulie ningendo mako tolemele.” Umbu-Ungune “yembo talape” nilimolo. Kirasinge yembo talapemando pali liku tere leko ningendo “yunge sios” niringi (
Mateyu 16:18, Lipe Mundorumu Yema 2:47, Epesasi 5:23-32, Pillipai 3:6, Kollosi 1:18,24). Akumu Pulu Yemongala (
Ou-Timoti 3:15). Kirasinge yemboma kolea yu-mele-mele maku toringi yembo talapemando yu-mele-mele “sios” niringila (
Lipe Mundorumu Yema 9:31, 20:17, Romo 16:5,16, Ou-Korini 1:2, Pillipai 4:15, Kollosi 4:15,16, Lipe Ora Sirimu 1-3).
44. sipsip, pikinini sipsip, man isave lukautim sipsip
44.1. kinie 44.2. kinie ungu te Pisini Baipelena Isikiele 34 molopa, boku ambolkonomonga
Mateyu 2:5-6 molemola.
44.3. Pikinini Sipsip
No Lindeli Jonone nimbendo: “Yesusi yu Pulu Yemonga sipisipi walomo.” nirimu (
Jono 1:29,36). Aisaya 53:7-8 kinie,
Lipe Mundorumu Yema 8:31-35 kinie kananila. Yesusi yu “sipisipi walomo” molorumu mele ungu pulu talo pelemo.
Te: Yesusi mana naa opili Isirele yemboma Pulu Yemone mane sirimu mele pilkulie tengendo ‘Ulu pulu kerime manie pupili.’ ningu kongi sipisipi molo kao molo meme paa peanga te toko kalko Pulu Yemo popo toko siringi (LLipai 1-7). Kongi peangama mindi, kerime paa molo (Wendo Oringi 12:15, LLipai 22:18-25). Kongimenga mememonga pulumu ungu mare Ou Pulu Pulu 9:4-6, LLipai 17:11,14,
Mateyu 26:28, Ipuru 9:22 molemo. Yesusini yu yuyu yunge kangimu kinie mememo-selo olionga nimbe Pulu Yemo popo topa sinderimu.
Te: Isirele yemboma kolea Isipi wendo pungendo ‘Pulu Yemone olionga ambolango komolayema kinie kongimenga komolayema topa naa kondopili.’ ningu sipisipi walo paa peanga te liku toko kondoko mememone ulu te teringi. Kinié Yesusinge meme ondo lenderimumuni aki tolemo yemboma Pulu Yemone naa tolemo. Imunge ungu awisili inie yakondo 30. Pasova molemo kananila.
Sipisipi walo kinie meme kinie aku meleselonga ungu mare niringi molemo akume ulu talo pea pilkulie niringinje. Nuni nunu mimi siku kanoko pilieni!
Jono 1:29,36, Romo 3:25, 5:9, Epesasi 1:7, 2:13, Kollosi 1:20, Ipuru 9(:14,22),
Ou-Pita 1:18-19, Jono Kumbi Lepamo 1:7, Lipe Ora Sirimu kolomongo awili 5(:6,9), 6, 7, 12, 13(:8), 14, 15, 17, 19, 21, 22 molemo.
45. stretpela man o meri
Ungu pulu mare isipe:
Te: Pulu Yemone yemboma aku sipe naa kanopa nilimo. Yuni olio ‘yembo sumbi nilime’ nimbe kanomba ulu te oliolio manda naa temolo. Kangikundu kanopa naa nilimo. Konopu sukundu kanopa nilimo. Akumunge ungu awisili Romo molemo: 2:13, 3:5,9-10, 4:3, 9:30-32.
Te: Ungu te Giriki ungune telu sipe mele molemo nalo ungu pulumu laye lupe mele perimu kinie laye lupe mele imbi torumulu molemo. Akumu Pisini Baipelena telu sipemo toringi nalo Umbu-Ungune ungu pulumu mimi sipu pilipulie torumulu (mare
Romo 3:30, 4:25, 5:1). Pulu Yemone yembo konopu sumbi nimbe pelime nimbe kanombando enonga ulu pulu kerime mundupe siye kolemola. Nalo we naa telemo. ‘Kirasi sike.’ ningu tondolo munduku pilimele yemboma-kinie aku sipe telemo (
Gallesia 2:16 paa kanani). Imunge ungu mare inie yakondo 26.1.lo molemola.
46. tisa
(Akumunge imbi talo inie yakondo kanani.
Te 36. Rapai, te 41. saveman bilong lo.)
47. tupela maus
Yemboma aku siku molemelemando Giriki ungune kinie Ingillisi unguselone ungu telu “hypocrite” mindi Pulu Yemonga bokune nimbe molemo. Ungu telumu nalo Pisini ungune kinie Umbu-Ungune kinie ungu telumu sumbi siku naa nilimele. Ungu pulumu bokune tomolondo pererimulu. Pisini Baipelena ungu talo molo yepoko mele molemo.
Te: man bilong tupela maus - (
Mateyu 6:2,5,16, 7:15, 16:3, 23:13,15,23,25,27). Mateyu 23 pali mimi siku kanokolie ungu akumunge pulumu pilingenje. Mare
Mako 7:6, LLuku 6:42, 11:44, 12:56, 13:5 molemola. Pulu Yemonga ungu manema pilku yemboma mane siringi yema kinie (akume inie yakondo 41. saveman bilong lo), Parisi yema kinie (inie yakondo 11. Farisi), Sadusi yema kinie (inie yakondo 38. Sadyusi), enone pilku konopu kimbu siringi mele lupe, kerena niringi mele lupe. Andoko teringi mele yembomane kanokolie ‘Eno ye peanga sumbi nilime’ ningu kanoringi nalo konopu sukundu kalaro molorumu (
Mateyu 23:25-26, 15:1-20). Akumunge ungu tondolo te
Gallesia 2:6 molemo (Ou-Samuele 16:6-7 kepe). Yembo te naakanopa molopili eno enono molkolie nambolka ulume teringinje. Kanu yema konopune perimu mele lupe, kangine molko teringi mele lupe, yembo telu yembo talo mele moloringimunge pilipelie Yesusini wale awisili eno imbi lengendo iri topalie “man bilong tupela maus” nirimu.
Te:
Mateyu 24:51 ungu talo lipe tere lepa molemo, “man bilong giaman em ol man bilong tupela maus”.
Akumenga pali Ingillisi ungumu kinie Giriki ungumu kinie “hypocrite” mindi nimbe molemo.
Gallesia 2:13 mindi Ingillisi boku lupe lupemanga ungu laye lupe lupe toringi molemo.
“tupela maus” molo “man bilong giaman” akumu Umbu-Ungune ou bokune isipu torumulula: “ ‘Yembomane olio kanokolie ‘Pulu Yemonga ye sumbi nilime molemolo. Sike ungume nilimolo.’ ningu kanangi.’ ningu kolo toko konopu talo teko kimbu silimele yema.” nimbu bokune torumulu nalo akumu ungu paa sulu. Kinié ponjipe, “topele mapele toli yema” kinie “topele mapele toli yemboma” kinie Pulu Yemonga bokune molemo nalo kanu ungumu laye pange telemonje. Wale mare ‘Ungu pulumu paa sumbi siku piliengi!’ nimbu laye-kolte sulu tepo torumulu molemo. “topele mapele toli yema” bokune Mateyu 23,
Mako 7:1-14 kanokolie ungu-pulu sikemo paa mimi siku piliengi! Olio pali konopuni pilimolo mele kinie, lopi tepo telemolo ulume kinie, kiyengo nimbu nilimolo ungume kinie, walse mona lemba (
LLuku 12:3, 16:14-15). Olio papu molomolo mele ungu te
LLuku 14:9-14 molemo. Olio naa molamili mele ungu talo
LLuku 6:39-42, 20:45-47 molemo.
48. wasman
(Inie yakondo 16. hetman kanani.)
49. yis
Pillawa sikono molo berete ‘kalamili.’ ningu pillawa awisiline isi paa koltalo mundulimele kinie pillawa akolemo, akumunge ungu iko mare Pulu Yemonga bokune molemo. Ungu iko peanga te
Mateyu 13:33 molemo. Isi akumu mele peangamo, nalo ungu mane sikulie ungu iko awisili tongendo ‘isi’ niringi akumu ulu pulu keri molo ungu mane kerimendo niringi. Ungu keri molo ulu keri koltalo anjo anjo pulimo kinie ulu keri awisili wendo wendo olemo molo yembo awisili ambolopa tepa kenjilimo. Akumunge ungu talo
Ou-Korini 5:6-8 kinie
Gallesia 5:7-10 kinie molemo. Pollone kanu isimu “wendo wendo liku toko lteaa!” nirimu akumu Wendo Oringi 12:8,15,17-20 akune Pulu Yemone Isirele yembomando “teangi” nirimu mele pilipelie aku sipe ungu iko topa nirimunje. Parisi yema kinie Sadusi yema kinie enonga isimunge ungu talo
Mateyu 16:6,11-12, LLuku 12:1-3, Mako 8:15 molemo. (Kanu yemanga ungu pulu mare inie yakondo 11. kinie 38. kinie molemo.)
Languages